ការផ្ទុះឡើងដំបូងនៃជំងឺកូវីដ-១៩ ត្រូវបានគេរាយការណ៍ថាបានកើតឡើងនៅក្នុងប្រទេសចិននៅចុងឆ្នាំ ២០១៩ ហើយនៅថ្ងៃទី ៣០ ខែមករា ឆ្នាំ ២០២០ អង្គការសុខភាពពិភពលោក (WHO) បានប្រកាសថាវាជាការព្រួយបារម្ភជាអន្តរជាតិនូវភាពអាសន្នទៅលើផ្នែកសុខភាពសាធារណៈ(PHEIC)។1 ជំងឺរាតត្បាតកូវីដ-១៩ បានជះឥទ្ធិពលដល់សេដ្ឋកិច្ចពិភពលោក ហើយការកើនឡើងនៃវិបត្តិនេះកំពុងប៉ះពាល់ដល់ប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍន៍មិនត្រឹមតែទៅលើភាពអាសន្នផ្នែកសុខភាពប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងបានបំផ្លាញដល់ការអភិវឌ្ឍសង្គម និងសេដ្ឋកិច្ចដល់ប្រទេសទាំងនោះយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរផងដែរ។2 ដូចគ្នានេះដែរ បណ្តាប្រទេសសមាជិកអាស៊ានទាំងអស់កំពុងរងនូវផលប៉ះពាល់ផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និងសង្គមពីជំងឺកូវីដ-១៩។3 ខណៈការផ្ទុះឡើងនៃជំងឺនេះជាសកល បាននាំឱ្យមានការរំខានដល់ខ្សែសង្វាក់ផ្គត់ផ្គង់ និងបង្កជាការរាំងស្ទះទៅដល់តម្រូវការ ព្រមទាំងលំហូរនៃការធ្វើដំណើរ ពាណិជ្ជកម្ម និងការវិនិយោគ ដែលជាហេតុបាននាំមកនូវការរំខានទៅលើគ្រប់វិស័យនៃសកម្មភាពសេដ្ឋកិច្ចនៅក្នុងបណ្តាប្រទេសអាស៊ាន ក្នុងនោះរួមទាំងប្រទេសកម្ពុជាផងដែរ។4
ទិដ្ឋភាពនៃទីក្រុងភ្នំពេញ. រូបភាពដោយ: Chris Ellinger, ថតនៅថ្ងៃទី០៧ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០១៥ អាជ្ញាប័ណ្ណ CC BY-NC-ND 2.0.
ផលប៉ះពាល់ផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច
ជំងឺកូវីដ-១៩ បានគម្រាមកំហែងយ៉ាងខ្លាំងទៅលើសកម្មភាពសេដ្ឋកិច្ចទៅលើវិស័យផ្សេងៗនៃការអភិវឌ្ឍរបស់ប្រទេសកម្ពុជា ខណៈដែលវិស័យទេសចរណ៏ ផលិតកម្មសម្រាប់ការនាំចេញ និងវិស័យសំណង់ត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាវិស័យដែលបានរងផលប៉ះពាល់ខ្លាំងបំផុត។ ជាការពិត នៅពេលរួមបញ្ចូលគ្នាវិស័យទាំងបីខាងលើនេះបានចូលរួមចំណែកច្រើនជាង ៧០ ភាគរយនៃកំណើនសេដ្ឋកិច្ចរបស់ប្រទេសកម្ពុជា និងបង្កើតការងារប្រហែលជា ៣៩,៥ ភាគរយនៃការងារសរុបនៅក្នុងឆ្នាំ ២០១៩។5 វិធានការណ៍ឆ្លើយតបជាសកលដើម្បីទប់ស្កាត់ការរីករាលដាលនៃមេរោគនេះ ជាក់ស្តែងបានបង្កឱ្យមានការធ្លាក់ចុះនៃសេវាកម្មទេសចរណ៍ និងបដិសណ្ឋារកិច្ច។ បើយោងតាមរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងទេសចរណ៍នៅឆ្នាំ ២០២០នេះ ប្រទេសកម្ពុជាត្រូវបានគេប៉ាន់ប្រមាណថានឹងខាតបង់ប្រាក់ចំណូលពីវិស័យទេសចរណ៍ប្រមាណជា ៣ ពាន់លានដុល្លារ។ លោកបានបន្តទៀតថា ក្នុងរយៈពេល ៤ ខែដំបូងភ្ញៀវទេសចរណ៍បរទេសប្រមាណជា ១,៦ លាននាក់បានមកទស្សនាប្រទេសកម្ពុជាដែលជាតួលេខបង្ហាញពីការធ្លាក់ចុះ ៥២ ភាគរយបើប្រៀបធៀបនឹងរយៈពេលដូចគ្នាកាលពីឆ្នាំមុន។ លើសពីនេះ គោលដៅទេសចរណ៍ដែលមានអ្នកទេសចរមកទស្សនាច្រើនជាងគេក្នុងប្រទេសកម្ពុជាគឺខេត្តសៀមរាប ត្រូវបានកត់សំគាល់ពីការធ្លាក់ចុះនៃចំនួនភ្ញៀវទេសចរស្មើនឹង ៤៥,៦ ភាគរយ និងការធ្លាក់ចុះរហូតដល់ទៅ ៩៩,៦ ភាគរយ សម្រាប់ខែមេសាឆ្នាំ ២០២០ បើប្រៀបធៀបនឹងរយៈពេលដូចគ្នាកាលពីឆ្នាំមុន។ អាជីវកម្មដែលទាក់ទងនឹងវិស័យទេសចរណ៍ចំនួន ២.៩៥៦ ត្រូវបានបិទទ្វារ ដែលបណ្តាលឱ្យអត្រាភាពគ្មានការងារធ្វើមានចំនួន ៤៥.៤០៥ នាក់6 ខណៈពេលដែលការប៉ាន់ស្មានពីធនាគារពិភពលោក (World Bank) បង្ហាញថា ជាសាកលយ៉ាងហោចណាស់មានការងារចំនួន ១,៧៦ លានកន្លែងកំពុងប្រឈមនឹងការបាត់បង់។7 យោងតាមក្រសួងការងារ និងបណ្តុះបណ្តាលវិជ្ជាជីវៈ រោងចក្រសរុបចំនួន ៤៣៣ និងអាជីវកម្មដែលទាក់ទងនឹងវិស័យទេសចរណ៍នៅទូទាំងប្រទេសបានបិទទ្វារជាបណ្តោះអាសន្ន។8 ការបិទទ្វារជាបណ្តោះអាសន្ននេះ បានធ្វើឱ្យកម្មករកាត់ដេរប្រមាណជា ១៣៥.០០០ នាក់ និងកម្មករទេសចរណ៍ ១៧.០០០ នាក់គ្មានការងារធ្វើ។9
ការផ្ទុះឡើងនៃជំងឺកូវីដ-១៩ បានធ្វើឲ្យការនាំចេញរបស់កម្ពុជាលើវិស័យវាយណភ័ណ្ឌ ស្បែកជើង និងទំនិញសម្រាប់ធ្វើដំណើរបានកើនឡើងត្រឹមតែ ៧,៥ ភាគរយប៉ុណ្ណោះ ក្នុងរយៈពេល ៣ ខែដំបូងនៃឆ្នាំ ២០២០ ដែលស្មើនឹងការធ្លាក់ចុះ ១៧,៧ ភាគរយបើប្រៀបធៀបនឹងរយៈពេលដូចគ្នាកាលពីឆ្នាំ ២០១៩។ បើយោងតាមធនាគារពិភពលោក ការធ្លាក់ចុះនេះកើតឡើងដោយសារការធ្លាក់ចុះ ០,៥ ភាគរយនៃការនាំចេញសម្លៀកបំពាក់ ស្បែកជើង និងទំនិញសម្រាប់ការធ្វើដំណើរទៅកាន់ទីផ្សារអឺរ៉ុប (រួមទាំងចក្រភពអង់គ្លេស) ដែលនេះជាការធ្លាក់ចុះជាលើកដំបូងចាប់តាំងពីវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុពិភពលោកឆ្នាំ ២០០៨-២០០៩។10 ខណៈកំណើនក្នុងវិស័យឧស្សាហកម្មត្រូវបានគេព្យាករណ៍ថានឹងថយចុះមកនៅត្រឹម ៦,៥ ភាគរយ ក្នុងឆ្នាំ ២០២០ ជាមួយនឹងការធ្លាក់ចុះនៃផលិតកម្មសម្លៀកបំពាក់សម្រាប់ការនាំចេញ និងសំណង់ នេះបើយោងតាមធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ី (ADB)។ ការណ៍នេះជាលទ្ធផលនៃកំណើនដ៏យឺតយ៉ាវនៅក្នុងសេដ្ឋកិច្ចនៃបណ្តាប្រទេសជឿនលឿនធំៗ និងការធ្លាក់ចុះសេដ្ឋកិច្ចយ៉ាងខ្លាំងនៃសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន និងជាពិសេសការដកផ្នែកខ្លះនៃប្រព័ន្ធអនុគ្រោះពន្ធពាណិជ្ជកម្មរបស់សហភាពអឺរ៉ុបពីប្រទេសកម្ពុជាដែលចាប់ផ្តើមនៅដើមខែសីហា ឆ្នាំ២០២០។11 ជាការពិតណាស់ លំហូរចូលនៃវិនិយោគដោយផ្ទាល់ពីបរទេស (FDI) មានជាង ៥០ ភាគរយនៃវិនិយោគសរុបនៅកម្ពុជាភាគច្រើនផ្តោតលើវិស័យសំណង់ ដែលមានប្រភពមកពីប្រទេសចិន (រួមទាំងហុងកុង) និងតៃវ៉ាន់ក្នុងប៉ុន្មានឆ្នាំថ្មីៗនេះ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ បន្ទាប់ពីការរីករាលដាលនៃជំងឺកូវីដ-១៩ នៅក្នុងប្រទេសចិនមក ការវិនិយោគផ្ទាល់ពីបរទេសនៅក្នុងវិស័យសំណង់មានការធ្លាក់ចុះយ៉ាងខ្លាំង។12 ជាក់ស្តែងកាលពីឆ្នាំ ២០១៩ កំណើននៃការវិនិយោគមានប្រមាណជា ១១ ពាន់លានដុល្លារ ពោលគឺកើនឡើងជិតទ្វេដងពី ៥,៥ ពាន់លានដុល្លារនៅក្នុងឆ្នាំ ២០១៨។ យ៉ាងណាក៏ដោយ យោងតាមរបាយការណ៍ចុងក្រោយរបស់ក្រសួងសេដ្ឋកិច្ច និងហិរញ្ញវត្ថុបានប៉ាន់ប្រមាណថា ការរាតត្បាតនៃជំងឺកូវីដ-១៩បាននាំឱ្យការវិនិយោគក្នុងវិស័យសំណង់មានអត្រាធ្លាក់ចុះ -៥,៣ ភាគរយក្នុងឆ្នាំ ២០២០ ដោយសារតែការថមថយនៃការវិនិយោគផ្ទាល់ពីប្រទេសចិន។13
យោងតាមអង្គការសម្រាប់ការអភិវឌ្ឍ និងកិច្ចសហប្រតិបត្តិការសេដ្ឋកិច្ច (OECD) វិបត្តិសេដ្ឋកិច្ចនេះនឹងបន្តឱ្យមានផលប៉ះពាល់រយៈពេលមធ្យមលើភាពក្រីក្រ និងសុខុមាលភាព ជាពិសេសក្នុងចំណោមជនងាយរងគ្រោះនៅក្នុងសង្គម និងអ្នកដែលធ្វើការក្នុងសេដ្ឋកិច្ចក្រៅប្រព័ន្ធ។14 ដូចដែលត្រូវបានលើកឡើងនៅក្នុងអត្ថបទសង្ខេបគោលនយោបាយរបស់អង្គការស្បៀងអាហារ និងកសិកម្មពិភពលោក (FAO) បានបង្ហាញថាជំងឺរាតត្បាតកូវីដ-១៩នឹងធ្វើឱ្យក្រុមជនងាយរងគ្រោះជាក់លាក់មួយចំនួន រួមមានស្ត្រី កុមារ ជនជាតិដើមភាគតិច និងពលករចំណាកស្រុករងផលប៉ះពាល់កាន់តែធ្ងន់ធ្ងរ ដោយសារតែភាពអត់ការងារធ្វើ និងកង្វះការងារសម្រាប់អ្នកប្រកបរបរនៅក្នុងសេដ្ឋកិច្ចក្រៅប្រព័ន្ធ។15 យោងតាមអង្គការពលកម្មអន្តរជាតិ (ILO) បានប៉ាន់ប្រមាណថា កម្មករធ្វើការនៅក្នុងសេដ្ឋកិច្ចក្រៅប្រព័ន្ធជិត ១,៦ ពាន់លាននាក់បានរងផលប៉ះពាល់ទៅលើសមត្ថភាពក្នុងការរកចំណូល។ នេះដោយសារតែការវិធានការណ៍បិទប្រទេស និងវិធានការណ៍ផ្សេងៗទៀតក្នុងការបង្ការការរីករាលដាលនៃជំងឺកូវីដ-១៩ និង/ឬ ដោយសារតែពួកគេធ្វើការនៅក្នុងវិស័យដែលរងគ្រោះខ្លាំងបំផុតស្រាប់។16 ចំពោះប្រទេសកម្ពុជា ស្ថានភាពកាន់តែមានលក្ខណៈពិបាកនៅក្នុងវិស័យសេដ្ឋកិច្ចក្រៅប្រព័ន្ធ ពីព្រោះកម្មករកាត់ដេរបានរួមចំណែកខ្លាំងក្នុងការជំរុញសេដ្ឋកិច្ចទៅដល់អ្នកលក់អាហារតាមចិញ្ចើមថ្នល់ ហាងកាត់សក់ និងអ្នកផ្តល់សេវាដឹកជញ្ជូន។ ឆ្លងតាមការសិក្សាកន្លងមកបានប៉ាន់ប្រមាណថា ប្រាក់ឈ្នួលដែលកម្មករទទួលបាននៅក្នុងវិស័យកាត់ដេរអាចគាំទ្រសកម្មភាពសេដ្ឋកិច្ចមនុស្សពី ៥ ទៅ ៦ នាក់ក្នុងវិស័យសេដ្ឋកិច្ចក្រៅប្រព័ន្ធតាមរយៈការជំរុញសេដ្ឋកិច្ចក្នុងស្រុក។ ដូច្នេះភាពអត់ការងារធ្វើរបស់កម្មកររោងចក្រប៉ះពាល់ដល់អ្នកដែលមានសេដ្ឋកិច្ចក្រៅប្រព័ន្ធ។17 ដូច្នេះភាពអត់ការងារធ្វើរបស់កម្មកររោងចក្របានធ្វើឲ្យប៉ះពាល់បន្តដល់អ្នកប្រកបរបរនៅក្នុងសេដ្ឋកិច្ចក្រៅប្រព័ន្ធគួរឱ្យកត់សម្គាល់។18 ស្របពេលគ្នានេះដែរ ការផ្ទេរប្រាក់ពីបរទេសមានការថយចុះយ៉ាងខ្លាំង។ យោងតាមក្រុមហ៊ុន Emerging Markets Consulting (EMC) ប្រទេសកម្ពុជាអាចខាតបង់ប្រហែលជា ៩០ លានដុល្លារសម្រាប់ការផ្ទេរប្រាក់របស់ពលករខ្មែរពីប្រទេសថៃក្នុងរយៈពេល ៦ ខែ។ ខណៈទិន្នន័យត្រីមាសទី ១ ឆ្នាំ២០២០ ពីធនាគារអេស៊ីលីដាភីអិលស៊ីបង្ហាញថា ការផ្ញើប្រាក់របស់ពលករខ្មែរដែលធ្វើការនៅសាធារណរដ្ឋកូរ៉េមានចំនួន ៣,៥ លានដុល្លារដោយមានចំនួនប្រតិបត្តិការ ១.៣៧៣ ក្នុងឆ្នាំ២០២០ ធ្លាក់ចុះជិតពាក់កណ្តាលពី ៦,២ លានដុល្លារដោយមានប្រតិបត្តិការចំនួន ២.២៧០ ក្នុងរយៈពេលដូចគ្នាកាលពីឆ្នាំមុន។19 បន្ទាប់ពីកំណើនសេដ្ឋកិច្ចល្អក្នុងរយៈពេលពីរទសវត្ស កំណើនសេដ្ឋកិច្ចប្រទេសកម្ពុជាត្រូវបានរំពឹងថានឹងធ្លាក់ចុះវិញនៅឆ្នាំ២០២០ នេះ។ ការធ្លាក់ចុះនេះ ដោយសារតែផលប៉ះពាល់នៃការរីករាលដាលនៃជំងឺកូវីដ-១៩ និងមួយផ្នែកទៀតដោយសារតែការធ្លាក់ចុះសេដ្ឋកិច្ចនៃប្រទេសមានសេដ្ឋកិច្ចជឿនលឿន និងសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន បូករួមជាមួយនឹងការធ្លាក់ចុះសមត្ថភាពនាំចេញទៅកាន់ទីផ្សារនាំចេញទៅអ៊ឺរ៉ុប នេះបើយោងតាមធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ី។20 ជុំវិញការព្យាករណ៍កំណើនសេដ្ឋកិច្ចមុនពេល និងក្រោយពេលការផ្ទុះឡើងនៃជំងឺកូវីដ-១៩ ត្រូវបានគេមើលឃើញថាមានភាពខុសគ្នាទៅតាមស្ថាប័នផ្សេងៗគ្នា រួមមានការព្យាករណ៍របស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាផងដែរសម្រាប់ឆ្នាំ២០២០ និង២០២១ ដូចដែលបានបង្ហាញក្នុងតារាងខាងក្រោម។
| ការប៉ាន់ស្មាន និងព្យាករមកលើសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា គិតជា(%) | ||||
| ស្ថាប័ន | មុនពេល កូវីដ-១៩ | ក្រោយពេល កូវីដ-១៩* | ||
| ២០២០ប៉ាន់. | ២០២១ព្យា. | ២០២០ព្យា. | ២០២១ព្យា. | |
| រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា (RGC) | ៦.៥ | ៧.០ | -១.៩ | ៣.៥ |
| ធនាគារអភិវឌ្ឍអាស៊ី (ADB) | ៦.៨ | N/A | -៤.០ | ៥.៩ |
| ធនាគារពិភពលោក (WB) | ៦.៩ | ៦.៨ | -២.០ | ៤.៣ |
| មូលនិធិរូបិយវត្ថុអន្តរជាតិ (IMF) | ៦.៧ | ៦.៧ | -២.៨ | ៦.៨ |
(ប៉ាន់=ការប៉ាន់ស្មាន, ព្យា=ការព្យាករ) កំណត់សម្គាល់៖ ទិន្នន័យទាំងនេះត្រូវបានប្រមូលពីប្រភពផ្លូវការ ហើយទិន្នន័យ (*) ដែលបានបង្ហាញនៅក្នុងតារាងជាទិន្នន័យថ្មីបំផុតហើយទំនងជានឹងត្រូវបានធ្វើបច្ចុប្បន្នភាពបន្ត។ | ||||
ផលប៉ះពាល់ផ្នែកសង្គម
ការរីករាលដាលនៃជំងឺកូវីដ-១៩ បានផ្លាស់ប្តូរសេដ្ឋកិច្ចពិភពលោកយ៉ាងខ្លាំង និងបានជះឥទ្ធិពលលើគ្រប់វិស័យ និងគ្រប់ផ្នែកនៃជីវិតនៅក្នុងបណ្តាប្រទេសជាច្រើន។ ប្រទេសកម្ពុជាក៏ទទួលរងផលប៉ះពាល់ពីជំងឺនេះដែរ។ ផលប៉ះពាល់ផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចរបស់ជំងឺកូវីដ-១៩ នៅកម្ពុជាគឺធំធេងណាស់។ ផ្នែកនេះវិញ នឹងធ្វើការស្វែងយល់ពីផលប៉ះពាល់នៃជំងឺកូវីដ-១៩ដល់ផ្នែកសង្គម ជាពិសេសនៅក្នុងវិស័យអប់រំ និងទៅលើជនជាតិដើមភាគតិច។ដើម្បីទទួលបានការអប់រំតាមប្រព័ន្ធអ៊ីនធឺណិត សិស្សត្រូវការប្រព័ន្ធអ៊ីនធឺណិតដែលមានស្ថេរភាពនិងឧបករណ៍បច្ចេកវិទ្យា។ តម្រូវការទាំងនេះបានពង្រីកគម្លាតវិសមភាពក្នុងចំណោមសិស្សនៅតំបន់ជនបទនិងទីក្រុង។21 អ្នករស់នៅតំបន់ទីក្រុងប្រហែលជាអាចនឹងមានលទ្ធភាពទទួលបានការអប់រំតាមប្រព័ន្ធអ៊ីនធឺណិតប្រសើរជាង និងមានគុណភាពជាងអ្នករស់នៅតាមតំបន់ជនបទ។ សាលាឯកជនហាក់ដូចជាមានកម្មវិធី និងសម្ភារៈអប់រំតាមប្រព័ន្ធអ៊ីនធឺណិតប្រសើរជាង បើប្រៀបធៀបទៅនឹងសាលារដ្ឋដែលមិនគិតថ្លៃសិក្សា។22 យោងតាមក្រសួងអប់រំ ក្នុងឆ្នាំសិក្សា ២០១៨-២០១៩ មានសិស្សប្រមាណចំនួន ២១០ ០០០ នាក់បានសិក្សានៅតាមសាលាឯកជនចំនួន ១ ២២២ បើប្រៀបធៀបនឹងសិស្សសាលារដ្ឋវិញ មានចំនួន ៣,២ លាននាក់។23 ភាគច្រើននៃសាលាឯកជនចំនួន ១ ២២២ ផ្តោតលើតំបន់ទីប្រជុំជន - មានតែសិស្សរស់នៅតាមជនបទសចំនួន ៣៥ ៥១១ នាក់ប៉ុណ្ណោះដែលសិក្សានៅសាលាឯកជន។24 ពាក់កណ្តាលនៃសិស្សដែលមានលទ្ធភាពចូលរៀនតាមប្រព័ន្ធអ៊ីនធឺណិត ឬរៀនដោយខ្លួនឯងនៅផ្ទះ ចំណាយពេលតិចជាង ១០ ម៉ោងក្នុងមួយសប្តាហ៍ដើម្បីសិក្សា ដែលចំនួននេះស្មើនឹងប្រមាណតែពាក់កណ្តាលនៃពេលវេលាធម្មតារបស់ពួកគេដែលធ្លាប់សិក្សានៅក្នុងថ្នាក់រៀនតែប៉ុណ្ណោះ។25 នៅតំបន់ខ្លះដែលមិនមានប្រព័ន្ធអ៊ីនធឺណិត ការអប់រំក្រៅផ្លូវការត្រូវបានអនុវត្តក្នុងកំឡុងពេលបិទទ្វារសាលារៀនដោយសារការរីករាលដាលនៃជំងឺកូវីដ-១៩ ។ ជំងឺរាតត្បាតនេះក៏បានជះឥទ្ធិពលអវិជ្ជមានដល់សិស្ស និស្សិតដែលមានពិការភាពក្នុងការទទួលបានការអប់រំស្មើៗគ្នាដោយសារកង្វះកម្មវិធីគាំទ្រពិការភាពនៅផ្ទះ។26
ជនជាតិដើមភាគតិច ដែលជាក្រុមមួយក្នុងចំណោមក្រុមដែលងាយរងគ្រោះថ្នាក់បំផុតក៏ប្រឈមបញ្ហា និងផលវិបាកធំ ៗ ក្នុងកំឡុងពេលរីករាលដាលនៃជំងឺកូវីដ-១៩នេះដែរ។27 ជាប្រពៃណី ជនជាតិដើមភាគតិចប្រឈមនឹងការទទួលបានសិទ្ធិតិចតួចក្នុងសង្គមរួមមាន ការចូលរួមនយោបាយ ជីវភាពសេដ្ឋកិច្ច និងការអប់រំជាដើម។28 នៅពេលមានការរីករាលដាលនៃជំងឺ ប្រជាជនជនជាតិដើមនៅទូទាំងពិភពលោក រួមទាំងក្រុមជនជាតិដើមភាគតិចចំនួន ២៤ នៅកម្ពុជាមានហានិភ័យខ្ពស់ក្នុងការឆ្លងជំងឺនេះជាពិសេសដោយសារអវត្តមាននៃសេវាថែទាំសុខភាព និងសេវាកម្ម និងការទទួលបានព័ត៌មានទូលំទូលាយ។29 30 ថ្លែងនៅទិវាអន្តរជាតិជនជាតិដើមភាគតិចពិភពលោក អគ្គលេខាធិការអង្គការសហប្រជាជាតិលោក Antonio Guterres បានសម្តែងការព្រួយបារម្ភយ៉ាងខ្លាំងហើយបានអំពាវនាវឱ្យមេដឹកនាំទាំងអស់បញ្ចូលក្រុមជនជាតិដើមនៅក្នុងយុទ្ធសាស្ត្រការពារនិងឆ្លើយតបមេរោគកូវីដ-១៩ ។31
វិធានការណ៍ឆ្លើយតបផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច
រហូតមកដល់ពេលនេះការឆ្លើយតបរបស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាហាក់មានប្រសិទ្ធិភាពខ្ពស់ ដោយកម្ពុជាពុំមានអត្រានៃការស្លាប់ ឬការឆ្លងកូវីដ-១៩ នៅក្នុងសហគមន៍។ ទោះជាយ៉ាងណា ប្រទេសកម្ពុជាកំពុងប្រឈមមុខនឹងវិបត្តិសេដ្ឋកិច្ចយ៉ាងខ្លាំង ក៏ដូចជាសង្គមផងដែរ32 រួមទាំងការដកផ្នែកខ្លះនៃអត្ថប្រយោជន៍ “អ្វីៗទាំងអស់លើកលែងតែអាវុធ” (EBA)។ ដូចនេះកាលពីចុងខែកុម្ភៈ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានចាត់វិធានការបន្ទាន់ជាច្រើនទៅលើអាជីវកម្មដែលទទួលរងផលប៉ះពាល់ខ្លាំងបំផុត ដូចជាឧស្សាហកម្មកាត់ដេរ និងវិស័យទេសចរណ៍ជាដើម ដែលវិស័យទាំងនេះបានបង្កើតប្រាក់ចំណូលរាប់ពាន់លានដុល្លារ ព្រមទាំងបានបង្កើតការងារដល់កម្មករដែលភាគច្រើនជាស្ត្រី។33 34 យោងតាមក្រសួងសេដ្ឋកិច្ច និងហិរញ្ញវត្ថុ ក្នុងលិខិតលេខ ១៣១៣ អ្នកបង់ពន្ធដែលបានចុះបញ្ជីនៅខេត្តសៀមរាបហើយបើកអាជីវកម្មទាក់ទងនឹងសណ្ឋាគារ និងផ្ទះសំណាក់នឹងត្រូវបានអនុគ្រោះទៅលើការបង់ពន្ធប្រចាំខែទាំងអស់ក្នុងរយៈពេល ៤ ខែ គិតចាប់ពីខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២០ ដល់ខែឧសភា ឆ្នាំ ២០២០ ខណៈដែលឧស្សាហកម្មនៅក្នុងវិស័យកាត់ដេរ សម្លៀកបំពាក់ ស្បែកជើង និងកាបូបត្រូវបានលើកលែងពន្ធក្នុងរយៈពេលចាប់ពី ៦ ខែទៅ ១ ឆ្នាំ នឹងត្រូវផ្តល់ជូនសម្រាប់រោងចក្រដែលរងផលប៉ះពាល់យ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដោយកង្វះខាតនូវវត្ថុធាតុដើមដោយសារបញ្ហាខ្សែសង្វាក់ផ្គត់ផ្គង់ដែលបណ្តាលមកពីកូវីដ-១៩ និង/ ឬការព្យួរ EBA។35 36 សម្រាប់រោងចក្រដែលបិទទ្វារ រដ្ឋាភិបាលនឹងផ្តល់ប្រាក់ឧបត្ថម្ភចំនួន ៤០ ដុល្លារសម្រាប់កម្មករនិយោជិកដែលត្រូវបានព្យួរពីការងារ ហើយម្ចាស់រោងចក្រនឹងត្រូវផ្តល់ប្រាក់ ៣០ ដុល្លារបន្ថែមទៀតសរុបចំនួន ៧០ ដុល្លារក្នុងមួយខែសម្រាប់ម្នាក់ៗ។37
ជីវភាពប្រចាំថ្ងៃរបស់កម្មករកាត់ដេរកម្ពុជា, រូបភាពដោយ UN women, ថតនៅថ្ងៃទី០៦ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៦ អាជ្ញាប័ណ្ណ CC BY-NC-ND 2.0.
បន្ថែមពីលើវិធានការណ៍ទាំងនេះ នៅថ្ងៃទី ២៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០ ប្រទេសកម្ពុជាបានចាប់ផ្តើមកម្មវិធីផ្តល់ប្រាក់ឧបត្ថម្ភដល់គ្រួសារក្រីក្រ និងងាយរងគ្រោះចំនួន ៥៦២.៦៨៦គ្រួសារ ដែលមានចំនួនជិត ២,៣ លាននាក់ ដោយរដ្ឋាភិបាលត្រូវចំណាយប្រហែល ២៥ លានដុល្លារក្នុងមួយខែសម្រាប់កម្មវិធីនេះ។38 រដ្ឋាភិបាលបានបញ្ជាក់ថា ខ្លួនបានដកប្រាក់ចំនួន ១ ពាន់លានដុល្លារពីទុនបំរុងរបស់ខ្លួនដើម្បីគាំទ្រដល់ការចំណាយប្រឆាំងទៅនឹងកូវីដ-១៩ និងដើម្បីទ្រទ្រង់ ជំរុញ ព្រមទាំងស្តារសេដ្ឋកិច្ចប្រទេសឡើងវិញ។39 រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា និងធនាគារជាតិនៃកម្ពុជាក៏បានប្រកាសពីវិធានការណ៍នានាដើម្បីបន្ធូរបន្ថយបន្ទុករបស់ធនាគារ ស្ថាប័នមីក្រូហិរញ្ញវត្ថុ (MFIs) និងអ្នកខ្ចីប្រាក់ដែលរងគ្រោះ តាមរយៈការផ្តល់ប្រាក់កម្ចីអត្រាការប្រាក់ទាបទៅដល់ស្ថាប័នធនាគារ និងគ្រឹះស្ថានមីក្រូហិរញ្ញវត្ថុ ក្នុងគោលបំណងដើម្បីឱ្យស្ថាប័នទាំងនេះអាចផ្តល់ប្រាក់កម្ចីដែលមានអត្រាការប្រាក់ទាប ធ្វើការពន្យាពេលការទូទាត់សងប្រាក់ និងជៀសវាងការរឹបអូសទ្រព្យសម្បត្តិពីអ្នកខ្ចីប្រាក់។ ធនាគារជាតិនៃកម្ពុជា (NBC) បានបង្កើនការផ្តល់សន្ទនីយភាពបន្ថែមទៀតដល់ធនាគារ និងស្ថាប័នហិរញ្ញវត្ថុនៅកម្ពុជាដើម្បីជួយកាត់បន្ថយផលប៉ះពាល់ដោយកូវីដ-១៩ លើសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា។40 ចាប់តាំងពីដើមខែមីនាមក រដ្ឋាភិបាលបានរៀបចំប្រាក់កម្ចីពិសេសចំនួន ៥០ លានដុល្លារ សម្រាប់វិស័យកសិកម្មតាមរយៈធនាគារអភិវឌ្ឍន៍ជនបទ និងកសិកម្ម (ARDB) ហើយក៏បានចាក់បញ្ចូលទឹកប្រាក់ចំនួន ៥០ លានដុល្លារទៀតចូលទៅក្នុងគម្រោងសហហិរញ្ញប្បទានរបស់ធនាគារខ្នាតតូច និងមធ្យម (SME Bank) ខណៈទឹកប្រាក់ចំនួន ៥០ លានដុល្លារទៀតត្រូវបានចាក់បញ្ចូលពីស្ថាប័នហិរញ្ញវត្ថុដែលចូលរួមមានចំនួន ៣៣ ស្ថាប័ន។41
រដ្ឋាភិបាលក៏បានបម្រុងទុកទឹកប្រាក់ចំនួន ៥០០ លានដុល្លារបន្ថែមទៀត ដើម្បីទ្រទ្រង់ដល់សហគ្រាសខ្នាតតូច និងមធ្យមតាមរយៈការផ្តល់កញ្ចប់ទឹកប្រាក់ ២០០ លានដុល្លារជាគម្រោងធានាឥណទាន (CGSs) និង ៣០០ លានដុល្លារបន្ថែមទៀតដើម្បីជួយដល់សហគ្រាសខ្នាតតូច និងមធ្យម ព្រមទាំងការផ្តល់ប្រាក់កម្ចីពិសេសរបស់រដ្ឋាភិបាលដល់ធនាគារអភិវឌ្ឍន៍ជនបទ និងកសិកម្ម (ARDB)។42 នៅថ្ងៃទី ២៦ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០ រដ្ឋាភិបាលបានបន្តកំណត់វិធានការដំណាក់កាលទី ៤ ដើម្បីកាត់បន្ថយផលប៉ះពាល់នៃកូវីដ-១៩ ប្រឈមខ្លាំងដោយអាជីវកម្ម ក្នុងនោះរួមមានការពន្យារសុពលភាពនៃវិធានការណ៍ដែលរដ្ឋាភិបាលបានដាក់ចេញ និងកំណត់វិធានការណ៍ថ្មីៗ។43 លើសពីវិធានការណ៍ដែលមានស្រាប់រដ្ឋាភិបាលបានសម្រេចដាក់ចេញនូវវិធានការណ៍ដំណាក់កាលទី ៥ ដែលតំណាងឱ្យការរួមបញ្ចូលគ្នានៃវិធានការណ៍ថ្មី និងដែលមានស្រាប់ដែលនឹងគាំទ្របន្ថែមទៀតទៅលើ៖
១. វិស័យសម្លៀកបំពាក់វាយនភ័ណ្ឌ ស្បែកជើង ផលិតផលធ្វើដំណើរ និងកាបូប
២. វិស័យសណ្ឋាគារ ផ្ទះសំណាក់ ភោជនីយដ្ឋាន និងភ្នាក់ងារទេសចរណ៍
៣. វិស័យទេសចរណ៍ និងអាកាសចរណ៍
៤. កម្មវិធីជំនួយហិរញ្ញវត្ថុសម្រាប់គ្រួសារក្រីក្រ និងគ្រួសារដែលងាយរងគ្រោះ។44
នៅថ្ងៃទី ៣០ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ ២០២០ រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជានៅតែបន្តកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងរបស់ខ្លួនក្នុងការទ្រទ្រង់ និងស្តារនូវស្ថេរភាពសេដ្ឋកិច្ចសង្គម តាមរយៈការចេញនូវវិធានការណ៍ជុំទី ៦ បន្ថែមទៀត។ ជុំទី ៦ នេះដាក់ឡើងក្នុងគោលបំណងដើម្បីបន្តសកម្មភាពដែលបានអនុវត្តកាលពីជុំមុនកន្លងមក។45
វិធានការណ៍ឆ្លើយតបផ្នែកសុខភាពសង្គម និងសាធារណៈ
ជំហានដំបូងដែលរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាប្រើដើម្បីប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងកូវីដ-១៩ គឺការបង្កើតគណៈកម្មាធិការអន្តរក្រសួងមួយសម្រាប់ប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងកូវីដ-១៩ នៅដើមខែមេសា។46 ដោយមានកិច្ចសហការជាមួយក្រសួងសុខាភិបាល គណៈកម្មាធិការនេះទទួលខុសត្រូវរាល់បញ្ហាទាំងអស់ដែលទាក់ទងនឹងកូវីដ-១៩ នៅក្នុងព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា។ ដូចដែលបានណែនាំដោយអង្គការសុខភាពពិភពលោក នាពេលបច្ចុប្បន្ន គម្លាតសង្គមគឺជាវិធានការជួរមុខដ៏មានប្រសិទ្ធិភាពបំផុតក្នុងការគ្រប់គ្រងការរីករាលដាលនៃកូវីដ-១៩ ក្នងកំឡុងពេលវ៉ាក់សាំងស្ថិតក្នុងដំណាក់កាលកំពុងអភិវឌ្ឍន៍។47 រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានធ្វើតាមអនុសាសន៍របស់អ្នកជំនាញហើយបានឆ្លើយតបយ៉ាងឆាប់រហ័សចំពោះបញ្ហាទាំងនោះ។ សេចក្តីណែនាំ និងគោលការណ៍ជាច្រើនអំពីវិធានការការពារកូវីដ-១៩ រួមមានវិធានការបង្ការ ការអនុវត្តអនាម័យ ការរក្សាគម្លាតសង្គម ការធ្វើចត្តលឺស័ក និងវិធានការធ្វើដំណើរបរទេសផ្សេងទៀតត្រូវបានចេញដោយគណៈកម្មាធិការអន្តរក្រសួងសម្រាប់ការប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងកូវីដ-១៩ ហើយត្រូវបានផ្សព្វផ្សាយជាសាធារណៈ។ ការយល់ដឹងអំពីជំងឺរាតត្បាតត្រូវបានលើកឡើងពាសពេញប្រទេស តាមរយៈការផ្សាយតាមបណ្តាញសង្គមទូរទស្សន៍ វិទ្យុ និងបដាតាមផ្លូវ។ មានសំភារៈផ្សព្វផ្សាយផ្សេងៗគ្នារួមមានវីដេអូណែនាំខ្លីៗ។ គម្រោងទាំងនោះភាគច្រើនផលិតឡើងក្រោមភាពជាដៃគូជាមួយដៃគូអភិវឌ្ឍន៍ដូចជាអង្គការក្រៅរដ្ឋាភិបាល និងទីភ្នាក់ងាររបស់អង្គការសហប្រជាជាតិក៏ដូចជាអង្គការសុខភាពពិភពលោកផងដែរ។
រដ្ឋាភិបាលបានប្រឹងប្រែងពង្រីកវិសាលភាពនៃការអនុវត្តគម្លាតសង្គមដើម្បីទប់ស្កាត់ការការរីករាលដាលនៃជំងឺកូវីដ-១៩។ ឧទាហរណ៍អាជ្ញាធរបានបញ្ជាឱ្យសាលារៀននៅទូទាំងប្រទេសមានវិស្សមកាលតូចមុនកំណត់ សម្រេចចិត្តពន្យារការប្រឡងថ្នាក់ជាតិថ្នាក់ទី ៩ និងទី ១២ ឆ្នាំ ២០១៩ -២០២០ និងបញ្ឈប់រាល់គ្រឹះស្ថានអប់រំទាំងអស់ចាប់ពីថ្ងៃទី ១៦ ខែមីនា។ សាលាប្រមាណ ១៣, ៣០០ ត្រូវបានបិទទ្ទាដោយការសម្រេចចិត្តនេះ។48 លើសពីនេះ កន្លែងកម្សាន្តដូចជា កាស៊ីណូ រោងកុន និងកន្លែងហាត់កាយសម្ព័ន្ធសាធារណៈក៏ត្រូវបានបញ្ជាឱ្យបិទជាបណ្តោះអាសន្នផងដែរ។ រដ្ឋាភិបាលក៏បានពន្យាពេលពិធីបុណ្យចូលឆ្នាំថ្មីប្រពៃណីជាតិខ្មែរឆ្នាំ ២០២០ (តាមប្រពៃណីនៅពាក់កណ្តាលខែមេសា) ដើម្បីការពារការប្រាស្រ័យសង្គម និងកាត់បន្ថយហានិភ័យនៃការឆ្លងមេរោគកូវីដ -១៩ ។ ទោះបីមានការរិះគន់ជាសាធារណៈក៏ដោយ រដ្ឋាភិបាលបានធ្វើសេចក្តីព្រាងច្បាប់ស្តីពីការដាក់ប្រទេសក្នុងភាពអាសន្នក្នុងគោលលបំណងទប់ស្កាត់កូវីដ-១៩ ក្នុងករណីមានការរាតត្បាតមិនអាចគ្រប់គ្រងបាន។ លើសពីនេះ ការរឹតត្បិតការធ្វើដំណើរចូលស្រុកពីបណ្តាប្រទេសដែលមានហានិភ័យខ្ពស់ត្រូវបានហាមឃាត់ ដើម្បីបញ្ឈប់រាល់ការចម្លងមេរោគនានាដែលអាចកើតឡើងក្នុងប្រទេស។
ការអនុវត្តគម្លាតសង្គម ដើម្បីកាត់បន្ថយហានិភ័យនៃការផ្ទុះមេរោគកូវីដ-១៩ បានបង្កឱ្យមានផលអវិជ្ជមានសម្រាប់វិស័យអប់រំព្រោះថាសិស្សមិនអាចរៀននៅក្នុងសាលាបានទេ។ ក្រសួងអប់រំបានប្រមើឃើញពីបញ្ហានេះហើយបានឆ្លើយតបជាមួយនឹងកម្មវិធីអប់រំតាមប្រព័ន្ធអ៊ីនធឺណិត។ ក្រសួងអប់រំ ដោយសហការជាមួយក្រសួងព័ត៌មានបានផ្តួចផ្តើមកម្មវិធីសិក្សាពីចម្ងាយ និងសិក្សាតាមអេឡិចត្រូនិកដើម្បីផ្តល់ការអប់រំជាមូលដ្ឋានដល់សិស្សគ្រប់ជាន់ថ្នាក់ក្នុងប្រទេសកម្ពុជាជាពិសេសអ្នកនៅតាមជនបទដែលពួកគេមិនអាចទទួលបានការភ្ជាប់អ៊ីនធឺណិត។49 រដ្ឋាភិបាលក៏បានសហការជាមួយសង្គមស៊ីវិល និងអង្គការក្រៅរដ្ឋាភិបាលដូចជាមូលនិធិអាស៊ី និងយូណេស្កូដើម្បីអនុវត្តកម្មវិធីរៀនតាមអេឡិចត្រូនិច និងបង្កើតគំនិតផ្តួចផ្តើមបច្ចេកវិទ្យាព័ត៌មានវិទ្យាដើម្បីជួយសម្រួលដល់ការរៀនសូត្ររបស់សិស្សនៅផ្ទះ។
ទាក់ទងនឹងផលប៉ះពាល់ផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និងសង្គមនៃជំងឺកូវីដ-១៩ មកលើប្រទេសកម្ពុជា
ឯកសារយោង
- 1. អង្គការសុខភាពពិភពលោក (WHO ) «ប័ណ្ណសារ៖ អង្គការសុខភាពពិភពលោកអង្កេតជាពេលវេលាលើជំងឺកូវីដ-១៩» ថ្ងៃទី ២៩ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ៣០ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។
- 2. កម្មវិធីអភិវឌ្ឍន៍របស់អង្គការសហប្រជាជាតិ (UNDP) «វិបត្តិកូវីដ-១៩ ដែលបានគំរាមកំហែងដល់សេដ្ឋកិច្ចនៅក្នុងប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍន៍» ថ្ងៃទី ៣១ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២០ ។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ០២ ខែមេសា ឆ្នាំ ២០២០។
- 3. អង្គការសម្រាប់កិច្ចសហប្រតិបត្តិការ និងអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ច (OECD) «ការឆ្លើយតបទៅនឹងវិបត្តិកូវីដ-១៩ នៅក្នុងរដ្ឋសមាជិកអាស៊ាន» ថ្ងៃទី ០៤ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ០៦ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។
- 4. ដូចឯកសារយោងខាងដើម
- 5. ធនាគារពិភពលោក «ការផ្តោតការសិក្សាពិសេសពីកម្ពុជាក្នុងកំឡុងពេលកូវីដ-១៩៖ គណនេយ្យភាពគ្រូបង្រៀន និងសិស្សនិស្សិត ទៅលើលទ្ធផលនៃការរៀនសូត្រ» ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ០១ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។
- 6. កាសែតខ្មែរថាមស៍ «កម្ពុជានឹងខាតបង់ចំណូលពីវិស័យទេសចរណ៍ ៣ ពាន់លានដុល្លារ» ថ្ងៃទី ០៥ ខែមិថុនាឆ្នាំ ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ០៦ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។
- 7. ធនាគារពិភពលោក «ការផ្តោតការសិក្សាពិសេសពីកម្ពុជាក្នុងកំឡុងពេលកូវីដ-១៩៖ គណនេយ្យភាពគ្រូបង្រៀន និងសិស្សនិស្សិត ទៅលើលទ្ធផលនៃការរៀនសូត្រ» ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ០១ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។
- 8. សែន ដេវីត, «ការផ្អាករោងចក្រនៅភ្នំពេញសរុបចំនួន ១២១ រោងចក្រ» ថ្ងៃទី ១៦ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៦ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។
- 9. ដូចឯកសារយោងខាងដើម
- 10. ធនាគារពិភពលោក «ការផ្តោតការសិក្សាពិសេសពីកម្ពុជាក្នុងកំឡុងពេលកូវីដ-១៩៖ គណនេយ្យភាពគ្រូបង្រៀន និងសិស្សនិស្សិត ទៅលើលទ្ធផលនៃការរៀនសូត្រ» ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ០១ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។
- 11. ធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ី (ADB) «ទស្សនវិស័យអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ីឆ្នាំ ២០២០ ប្រធានបទពិសេស៖ ផលប៉ះពាល់នៃការផ្ទុះឡើងនៃជំងឺកូវីដ-១៩ និងការធ្វើបច្ចុប្បន្នភាព» ខែមេសា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ៣០ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២០។
- 12. ធនាគារពិភពលោក «ការផ្តោតការសិក្សាពិសេសពីកម្ពុជាក្នុងកំឡុងពេលកូវីដ-១៩៖ គណនេយ្យភាពគ្រូបង្រៀន និងសិស្សនិស្សិត ទៅលើលទ្ធផលនៃការរៀនសូត្រ» ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ០១ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។
- 13. ឈុត ប៊ុនធឿន, «វិស័យសំណង់ទទួលរងផលប៉ះពាល់ពីកូវីដ-១៩» ថ្ងៃទី ២៣ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ២៣ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។
- 14. អង្គការសម្រាប់កិច្ចសហប្រតិបត្តិការ និងអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ច (OECD) «ការឆ្លើយតបទៅនឹងវិបត្តិកូវីដ-១៩ នៅក្នុងរដ្ឋសមាជិកអាស៊ាន» ថ្ងៃទី០៤ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី០៦ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។
- 15. អង្គការស្បៀងអាហារ និងកសិកម្មនៃអង្គការសហប្រជាជាតិ (FAO) «ផលប៉ះពាល់នៃកូវីដ-១៩ ទៅលើអ្នកធ្វើការនៅសេដ្ឋកិច្ចក្រៅប្រព័ន្ធ» ថ្ងៃទី០៨ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ០៨ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។
- 16. អង្គការពលកម្មអន្តរជាតិ (ILO) «ដោយសារការបាត់បង់ការងារចេះតែកើនឡើង ស្ទើពាក់កណ្តាលនៃកម្លាំងពលកម្មពិភពលោកនឹងមានហានិភ័យលើជីវភាពរស់នៅ» ថ្ងៃទី២៩ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី០២ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។
- 17. Amarthalingam, S., «ការបាត់បង់ការងារ ការកាត់ប្រាក់ខែ បង្ខំឱ្យប្រជាជនកម្ពុជាជំពាក់បំណុល» ថ្ងៃទី១៤ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី១៤ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។
- 18. ដូចឯកសារយោងខាងដើម
- 19. VietnamPlus «ការផ្ទេរប្រាក់ពីបរទេសមកកម្ពុជាមានការធ្លាក់ចុះយ៉ាងខ្លាំងដោយសារកូវីដ-១៩» ថ្ងៃទី២៨ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី២៨ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២0។
- 20. ធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ី (ADB) «កំណើនសេដ្ឋកិច្ចរបស់កម្ពុជាមានសភាពយឺតនៅឆ្នាំ ២០២០ ហើយរំពឹងថានឹងមានការស្ទុះងើបឡើងវិញនៅឆ្នាំ២០២១» ថ្ងៃទី០៣ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី០៥ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២០។
- 21. Gerald Flynn, «ការបិទសាលារៀនបង្ហាញពីវិសមភាពនៅក្នុងវិស័យអប់រំនៅពេលដែលរៀនតាមអ៊ីនធឺណិត»ថ្ងៃទី២៣ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអានថ្ងៃទី ១៥ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។
- 22. «អង្គការយូណេស្កូ» ថ្ងៃទី ១៥ ខែមិថុនា ឆ្នាំ ២០២០។ ចូលអានថ្ងៃទី ១៧ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។
- 23. Gerald Flynn, «ការបិទសាលារៀនបង្ហាញពីវិសមភាពនៅក្នុងវិស័យអប់រំនៅពេលដែលរៀនតាមអ៊ីនធឺណិត» ថ្ងៃទី២៣ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអានថ្ងៃទី ១៥ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។
- 24. ដូចឯកសាយោងខាងដើម។
- 25. «អង្គការទស្សនពិភពលោក» ថ្ងៃទី ១ ខែមិថុនាឆ្នាំ ២០២០។ ចូលអានថ្ងៃទី ១7 ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។
- 26. វ៉ា សុនីកា, «ឧបសគ្គនៃការរៀនសូត្រពីចម្ងាយ សម្រាប់សិស្ស និស្សិតពិកា» ខ្មែរថាមស៍ , ថ្ងៃទី ២២ ខែមេសាឆ្នាំ ២០២០។ ចូលអានថ្ងៃទី ២៥ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០២០។
- 27. «ប្រជាជនដែលងាយរងគ្រោះ» អង្គការសហប្រជាជាតិ។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ២៤ ខែសីហាឆ្នាំ ២០២០។
- 28. «អង្គការសហប្រជាជាតិ» អង្គការសហប្រជាជាតិ, ថ្ងៃទី ៨ ខែសីហាឆ្នាំ ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ២៤ ខែសីហាឆ្នាំ ២០២០។
- 29. «អង្គការសុខភាពពិភពលោកព្រួយបារម្ភអំពីផលប៉ះពាល់នៃកូវីដ -១៩ ទៅលើប្រជាជនជនជាតិដើមនៅអាមេរិក» ព័ត៌មានអង្គការសហប្រជាជាតិ, ថ្ងៃទី ២០ ខែកក្កដាឆ្នាំ ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ២៥ ខែសីហាឆ្នាំ ២០២០។
- 30. Terri Hansen, «វិធីដែលកូវីដ-១៩អាចបំផ្លាញសហគមន៍ជនជាតិដើមភាគតិចបាន» BBC, ថ្ងៃទី ៣០ ខែកក្កដាឆ្នាំ ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី 20 សីហា ឆ្នាំ២០២០។
- 31. ឃុត សុភចរិយា, «ប្រធានអង្គការសហប្រជាជាតិ៖ រាប់បញ្ចូលជនជាតិដើមភាគតិចនៅក្នុងយុទ្ធសាស្ត្រកូវីដ-១៩» ភ្នំពេញប៉ុស្តិ៍, ថ្ងៃទី ១០ ខែសីហាឆ្នាំ ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ២៥ ខែសីហាឆ្នាំ ២០២០។
- 32. កម្មវិធីអភិវឌ្ឍន៍របស់អង្គការសហប្រជាជាតិនៅកម្ពុជា (UNDP) «លើសពីការងើបឡើងវិញនៃសេដ្ឋកិច្ច៖ ការឆ្ពោះទៅរកការឆ្លើយតបដល់ឆ្នាំ២០៣០» មិនមានថ្ងៃបរិច្ឆេទ។ ថ្ងៃទី០៣ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។
- 33. DFDL, «បច្ចុប្បន្នភាពកម្ពុជា៖ ការផ្តល់ជំនួយសង្គ្រោះសម្រាប់អាជីវកម្មដែលរងផលប៉ះពាល់ខ្លាំងដោយកូវីដ-១៩ និង ការដក EBA» ថ្ងៃទី២៦ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី០៥ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២០។
- 34. ស៊ឹម វីរៈ «ប្រទេសកម្ពុជា៖ កូវីដ-១៩ និងការដក EBA» ថ្ងៃទី២២ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០២០។
- 35. ក្រសួងសេដ្ឋកិច្ច និងហិរញ្ញវត្ថុ «វិធានការអន្តរាគមន៍របស់រដ្ឋាភិបាលជាបន្ទាន់ដើម្បីគាំទ្រដល់វិស័យទេសចរណ៍ សម្លៀកបំពាក់ ស្បែកជើង និងកាបូប និងកំណើនសេដ្ឋកិច្ច» ថ្ងៃទី២៥ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី២៩ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២០។
- 36. DFDL, «បច្ចុប្បន្នភាពកម្ពុជា៖ ការផ្តល់ជំនួយសង្គ្រោះសម្រាប់អាជីវកម្មដែលរងផលប៉ះពាល់ខ្លាំងដោយកូវីដ-១៩ និង ការដក EBA» ថ្ងៃទី២៦ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី០៥ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២០។
- 37. ដូចឯកសារយោងខាងដើម
- 38. XinhauNet «ប្រទេសកម្ពុជាបើកកម្មវិធីផ្តល់ជំនួយជាសាច់ប្រាក់សម្រាប់គ្រួសារក្រីក្រ និងងាយរងគ្រោះក្នុងកំឡុងពេលកូវីដ-១៩» ថ្ងៃទី២៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី២៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០។
- 39. សុខ ចាន់, «រដ្ឋាភិបាលក្នុងការចូលទៅប្រើទុនបំរុងរបស់ខ្លួន» ថ្ងៃទី១០ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី១០ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០២០។
- 40. DFDL, «ស្ថានភាពកូវីដ-១៩ នៅកម្ពុជា៖ សកម្មភាពរបស់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា និងធនាគារជាតិក្នុងការបន្ធូរបន្ទុកលើធនាគារដែលរងផលប៉ះពាល់, ស្ថាប័នមីក្រូហិរញ្ញវត្ថុ និងអ្នកខ្ចីប្រាក់» ថ្ងៃទី០៨ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី១០ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២០។
- 41. សុខ ចាន់, «ប្រាក់កម្ចីរាប់លានដុល្លារត្រូវបានដាក់ចេញ» ថ្ងៃទី៣១ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី៣១ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០២០។
- 42. ដូចឯកសារយោងខាងដើម
- 43. AusChamCambodia «សេចក្តីណែនាំរបស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ស្តីពីវិធានការណ៍បន្ថែមដើម្បីគាំទ្រដល់វិស័យឯកជន និងកម្មករដែលរងផលប៉ះពាល់យ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដោយជំងឺរាតត្បាតកូវីដ-១៩ និងដើម្បីស្តារឡើងវិញ ក៏ដូចជាជម្រុញកំណើនសេដ្ឋកិច្ចបន្ទាប់ពីចប់វិធានការណ៍(ជុំទី ៤) » ថ្ងៃទី២៦ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ៣០ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។
- 44. DFDL, «បច្ចុប្បន្នភាពកម្ពុជា៖ វិធានការណ៍បន្ថែមដើម្បីគាំទ្រដល់វិស័យឯកជន និងដើម្បីស្តារសេដ្ឋកិច្ចក្រោយកូវីដ-១៩» ថ្ងៃទី០៣ ខែសីហា ឆ្នាំ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី០៥ ខែសីហា ឆ្នាំ២០២០។
- 45. ក្រសួងសេដ្ឋកិច្ច និងហិរញ្ញវុត្ថុ, «សេចក្តីប្រកាសព័ត៌មានស្តីពី សេចក្តីណែនាំរបស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាអំពីវិធានការបន្ថែម ដើម្បីបន្តគ្រប់គ្រងផលប៉ះពាល់លើវិស័យសំខាន់ៗនៃសេដ្ឋកិច្ច នៅក្នុងបរិការណ៍នៃវិបត្តិ និងការស្តារ និងជំរុញកំណើនសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា ក្រោយពីវិបត្តិនៃជំងឺកូវីដ-១៩» ថ្ងៃទី ៣០ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ០១ ខែតុលា ឆ្នាំ ២០២០។
- 46. «អង្គការសុខភាពពិភពលោកធ្វើការយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាក្នុងការប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងកូវីដ-១៩» អង្គការសុខភាពពិភពលោក, ថ្ងៃទី ១២ ខែឧសភាឆ្នាំ ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែកក្កដា ឆ្នាំ ២០២០។
- 47. «ដំបូន្មានសម្រាប់សាធារណជនស្តីពីកូវីដ-១៩» អង្គការសុខភាពពិភពលោក, ថ្ងៃទី ៤ ខែមិថុនាឆ្នាំ ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែកក្កដា ឆ្នាំ ២០២០។
- 48. «ការសិក្សាជាបន្តក្នុងអំឡុងពេលកូវីដ-១៩» យូនីសេហ្វកម្ពុជា, ថ្ងៃទី ៦ ខែឧសភាឆ្នាំ ២០២០។ ចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៩ ខែកក្កដា ឆ្នាំ ២០២០។
- 49. «សកម្មភាពផ្សព្វផ្សាយស្តីពីកម្មវិធីសិក្សាពីចម្ងាយនិងការសិក្សាតាមអេឡិកត្រូនិក»ក្រសួងអប់រំ យុវជន និងកីឡា។ ចូលអានថ្ងៃទី ១៩ ខែសីហាឆ្នាំ ២០២០។
