វិស័យកសិកម្មនៅប្រទេសកម្ពុជា ក្នុងអំឡុងពេលនៃជំងឺកូវីដ-១៩

ថ្ងៃទី ២៧ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២១
កសិកម្ម / ជំងឺរាតត្បាត
កូវីដ-១៩

វិស័យកសិកម្ម នៅតែត្រូវបានគេចាត់ទុកជាឆ្អឹងខ្នងនៃសេដ្ឋកិច្ចជាតិ។ ប្រជាជនប្រមាណជា ៧៦% នៃចំនួនប្រជាជនសរុប កំពុងរស់នៅតំបន់ជនបទ ខណៈវិស័យកសិកម្មបានផ្តល់ការងារចំនួន ៣១,២% នៃចំនួនការងារសរុប និងបានចូលរួមចំណែក ២០,៧% ចូលទៅក្នុងផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប (ផ.ផ.ស) ក្នុងឆ្នាំ២០១៩។¹ យ៉ាងណាមិញ វិបត្តិសកលដែលបង្កឡើងដោយជំងឺកូវីដ-១៩ បានធ្វើឱ្យសេដ្ឋកិច្ចពិភពលោក រួមទាំងសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជាកំពុងដើរថយក្រោយ។ កម្ពុជាអាចនឹងទទួលរងផលប៉ះពាល់ខាងសេដ្ឋកិច្ចអាក្រក់បំផុត ក្នុងចំណោមបណ្ដាប្រទេសជាសមាជិកអាស៊ាន ដោយប្រៀបធៀបលើភាគរយនៃការបាត់បង់ផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចទៅនឹងផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបរបស់កម្ពុជា។² របាយការណ៍ពីធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ីបានបង្ហាញថា កម្ពុជានឹងខាតបង់ប្រមាណជា ៣៩០ លានដុល្លារអាមេរិក ដែលស្មើនឹង ១,១៥% នៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប។³

រូបភាពនៃវាលស្រូវរបស់ប្រទេសកម្ពុជានៅក្បែរវាលពិឃាតជើងឯកជាយរាជធានីភ្នំពេញ. រូបភាពដោយ៖ Alan Morgan, ថតនៅថ្ងៃទី ១៩ តុលា ឆ្នាំ២០០៣. អាជ្ញាប័ណ្ណ CC BY-NC-ND 2.0.

ការផ្ទុះឡើងនៃវ៉ីរ៉ូសនេះបានធ្វើឱ្យរង្គោះរង្គើរយ៉ាងខ្លាំងទៅដល់សសរស្ដម្ភនៃសេដ្ឋកិច្ចជាតិរួមមានជាអាទិ៍ វិស័យទេសចរណ៍ដែលបណ្ដាលពីការធ្លាក់ចុះយ៉ាងគំហុកនៃភ្ញៀវទេសចរណ៍ជាតិ និងអន្តរជាតិ ផលិតកម្មសម្រាប់ការនាំចេញដែលបណ្ដាលពីផលប៉ះពាល់នៃខ្សែចង្វាក់ផ្គត់ផ្គង់ និងតម្រូវការសកល និងវិស័យសំណង់ដែលបណ្ដាលពីការធ្លាក់ចុះយ៉ាងខ្លាំងនៃការវិនិយោគ។⁴ ជារួមមក ក្នុងឆ្នាំ២០១៩ វិស័យទាំងបីខាងលើនេះបានចូលរួមចំណែកច្រើនជាង ៧០% នៃកំណើនសេដ្ឋកិច្ចជាតិ ព្រមទាំងបង្កើតការងារប្រមាណ ៤០% នៃការងារសរុប។⁵ ការធ្លាក់ចុះយ៉ាងដំណំនៃក្បាលម៉ាស៊ីនសេដ្ឋកិច្ចទាំងនេះ បានធ្វើឱ្យសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជាបាក់ស្រុត ជាមួយនឹងអត្រាកំណើនអវិជ្ជមាន -២,៩% ដែលជាអត្រាមួយទាបបំផុតគិតចាប់ពីឆ្នាំ១៩៩៤ មក។⁶

យ៉ាងណាក៏ដោយ ជំងឺកូវីដ-១៩ ហាកបីដូចជាមិនប៉ះពាល់ខ្លាំងទៅលើវិស័យកសិកម្មកម្ពុជាប៉ុន្មានទេ ផ្ទុយទៅវិញវាបានក្លាយជាទៅឱកាសសម្រាប់វិស័យកសិកម្មក្នុងការបង្កើនផលិតភាព និងផលិតកម្ម ដើម្បីផ្គត់ផ្គង់ទៅដល់តម្រូវការនៃផលិតផលកសិកម្មលើទីផ្សារដែលកំពុងមានការកើនឡើងយ៉ាងខ្លាំង និងកាត់បន្ថយការនាំចូលផលិផលកសិកម្មពីប្រទេសជិតខាង។⁷

វិស័យកសិកម្ម ត្រូវបានរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាចាត់ទុកជាវិស័យតែមួយគត់ដែលមិនសូវរងផលប៉ះពាល់ខ្លាំងពីព្យុះនៃវិបត្តិកូវីដ-១៩។ ក្នុងចំណោមផលិតផលកសិកម្មទាំងអស់ ស្រូវគឺជាផលិតផលកសិកម្មសំខាន់ជាងគេ ដែលបានចូលរួមចំណែកជិតពាក់កណ្ដាលនៃវិស័យកសិកម្មទាំងមូលទៅក្នុងផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប (ផ.ផ.ស)⁸ និងមានការនាំចេញស្រូវ-អង្ករមានការកើនឡើងយ៉ាងឆាប់រហ័សដោយសារការកើនឡើងតម្រូវការសរុប។ គិតត្រឹមរយៈពេល ០៩ ខែដំបូងក្នុងឆ្នាំ២០២០ ការនាំចេញអង្កររបស់កម្ពុជាទៅកាន់ទីផ្សារអន្តរជាតិបានកើនឡើងចំនួន ៣៨,៣% ធៀបនឹងឆ្នាំមុន ពោលគឺការនាំចេញអង្ករសម្រេចបាន ០,៤៨ លានតោន។⁹

វិស័យកសិកម្មមិនសូវរងផលប៉ះពាល់ខ្លាំងប៉ុន្មានទេ ប៉ុន្តែវានៅមានភាពទន់ខ្សោយដែលពិបាកនឹងស្រូបយកកម្មករនិយោជិកដែលត្រូវបានរំសាយពីការងារនៅក្នុងវិស័យទេសចរណ៍។ ជំងឺកូវីដ-១៩ បានប៉ះពាល់យ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរទៅលើវិស័យសេវាកម្ម ជាពិសេសវិស័យបដិសណ្ឋារកិច្ច ទេសចរណ៍ និងវិស័យឧស្សាហកម្ម ដែលផ្ដល់ការងារចំនួន ៦២០,០០០នាក់។¹⁰ ទោះបីជាស្ថានភាពសុខភាពរបស់កសិករកម្ពុជាមិនសូវរងផលប៉ះពាល់ពីជំងឺកូវីដ-១៩យ៉ាងណាក្ដី ប៉ុន្តែពួកគេបានទទួលរងសម្ពាធខាងផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចជំនួសវិញ។¹¹ ដោយសារតែការអភិវឌ្ឍនូវព័ត៌មានទីផ្សារកសិកម្មនៅមានកម្រិត និងបញ្ហាធ្លាក់ថ្លៃពេលប្រមូលផល កសិករខ្លះមានភាពលំបាកក្នុងការសងបំណុលទៅគ្រឹះស្ថានមីក្រូហិរញ្ញវត្ថុ ហើយខ្លះទៀតបានបង្ខំចិត្តលក់ដី ឬលក់ទិន្នផលកសិកម្មក្នុងតម្លៃថោកដើម្បីយកទៅសងបំណុល ខណៈពេលដែលកសិករចំនួន ២៩,២% ផ្សេងទៀតបានខ្ចីឥណទានថ្មីដើម្បីយកមកសងបំណុលចាស់។¹² បើយោងតាមការចុះផ្សាយរបស់អង្គការកសិករពិភពលោក (WFO) អំឡុងពេលនៃជំងឺរាតត្បាតកូវីដ-១៩ កសិករក្រីក្របានជួបនឹងបញ្ហាប្រឈមក្នុងការបែងចែកប្រាក់ចំណូលដើម្បីទុកទិញផលិតផលសុខាភិបាល គួបផ្សំជាមួយនឹងការធ្លាក់ចុះនូវវត្តមានរបស់ឈ្មួញកណ្ដាល និងកង្វះខាតមធ្យោបាយក្នុងការដឹកជញ្ជូនកសិផលទៅកាន់ទីផ្សារ។¹³

ផលប៉ះពាល់មួយទៀតនៃជំងឺកូវីដ-១៩ គឺការរឹតបន្តឹង ឬការបិទព្រំដែនប្រទេស និងការជះឥទ្ធិពលទៅលើការផ្គត់ផ្គង់នៅក្នុងទីផ្សារ។ យោងទៅតាមការវាយតម្លៃរហ័សពីផលប៉ះពាល់នៃការរីករាលដាលជំងឺកូវីដ-១៩ទៅលើកសិកម្ម និងសន្តិសុខស្បៀងនៅកម្ពុជា ការផ្គត់ផ្គង់ផលិតផលកសិកម្មនៅលើទីផ្សារមានការថយចុះ ដោយសារមានការរឹតបន្តឹងលើការនាំចូល។¹⁴ នៅឆ្នាំ២០២០នេះ ការផ្គត់ផ្គង់បន្លែក្នុងស្រុករំពឹងថាអាចបំពេញបានតែ៦៨% នៃតម្រូវការក្នុងស្រុកសរុប ការផ្គត់ផ្គង់សាច់អាចបំពេញបានប្រហែល ៨២% នៃតម្រូវការក្នុងស្រុកសរុប ស្របពេលដែលការផ្គត់ផ្គង់ត្រី និងអង្ករក្នុងស្រុក គឺគ្រប់តាមតម្រូវការក្នុងស្រុក និងមាននៅសល់សម្រាប់ការនាំចេញទៀតផង។¹⁵

លំហូរចូលនៃការវិនិយោគផ្ទាល់ពីបរទេស (FDI) ការវិនិយោគសាធារណៈ និងការវិនិយោគឯកជននៅលើវិស័យកសិកម្មបានមានការកើនឡើង ដោយសារមានការផ្ដោតការយកចិត្តទុកដាក់កាន់តែខ្លាំងទៅលើការអភិវឌ្ឍ និងការធ្វើពិពិធកម្មវិស័យកសិកម្ម។ ប្រទេសកម្ពុជាទទួលបានជោគជ័យតិចតួចក្នុងការកែច្នៃផលិផលកសិកម្ម ផលនេសាទ និងបសុសត្វ ទៅជាផលិតផលដែលមានតម្លៃបន្ថែមខ្ពស់ ដោយហេតុថាមានភាពខ្វះខាត និងភាពយឺតយ៉ាវក្នុងការប្រើប្រាស់បច្ចេកវិទ្យាកសិកម្មទំនើបៗដូចជាប្រព័ន្ធធារាសាស្ត្រជាដើម។¹⁶ ការផ្ដល់កម្ចីទៅដល់វិស័យកសិកម្មមានការកើនឡើង ដោយសារកំណើនតម្រូវការនៃផលិតផលកសិកម្មនៅក្នុងអំឡុងពេលជំងឺកូវីដ-១៩ ទោះបីជាមានការថយចុះនៃកំណើនឥណទានក្នុងស្រុកជារួមយ៉ាងណាក្ដី។ ក្នុងរយៈពេល ០៧ ខែដំបូងនៅឆ្នាំ២០២១ ការវិនិយោគផ្ទាល់ពីបរទេសមកក្នុងវិស័យកសិកម្ម រួមទាំងឧស្សាហកម្មកែច្នៃផលិតផលកសិកម្ម មានចំនួន ១០០ លានដុល្លារ កើនពី ៣៤ លានដុល្លារ ក្នុងរយៈពេលដូចគ្នានៅឆ្នាំ២០១៩។¹⁷

វិស័យកសិកម្មកម្ពុជាត្រូវបានរំពឹងថា នឹងមានភាពល្អប្រសើរឡើងវិញ ដោយសារតែមានការកាត់បន្ថយការនាំចូលផលិតផលកសិកម្មពីបណ្ដាប្រទេសជិតខាង។ ប្រមុខររាជដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា កាលពីពេលថ្មីៗនេះ បានថ្លែងថា វាគឺជាឱកាសសម្រាប់វិស័យកសិកម្មក្នុងការងើបឡើងវិញ ខណៈដែលវិស័យឧស្សាហកម្មនិងសេវាកម្ម កំពុងប្រឈមនឹងការធ្លាក់ចុះយ៉ាងគំហុក ដោយសារឥទ្ធិពលជំងឺកូវីដ-១៩។¹⁸ ឃើញដូចនេះ រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានដាក់ចេញវិធានការណ៍ ឬគោលនយោបាយជាច្រើន ដើម្បីគាំទ្រទៅដល់វិស័យកសិកម្មនៅក្នុងបរិបទនៃជំងឺកូវីដ-១៩នេះ។ ដោយនៅដើមឆ្នាំ ២០២០ រដ្ឋាភិបាលបានជំរុញឱ្យអ្នកពាក់ព័ន្ធទាំងអស់ ជាពិសេសក្រសួងកសិកម្ម រុក្ខាប្រមាញ់ និងនេសាទ ផ្ដោតការយកចិត្តទុកដាក់ទៅដល់ក្នុងការជំរុញផលិតភាពកសិកម្ម និងទ្រទ្រង់សេដ្ឋកិច្ច។ បន្ថែមពីលើនេះ រាជរដ្ឋាភិបាលបានណែនាំឱ្យគ្រឹះស្ថានមីក្រូហិរញ្ញវត្ថុទាំងអស់ ពន្យារពេល និងកែសម្រួលការសងឥណទានទៅដល់ប្រជាកសិករឡើងវិញ ដើម្បីឱ្យពួកគេអាចទិញនូវកត្តាផលិតកម្ម ឬធាតុចូលកសិកម្មផ្សេងៗ សម្រាប់ទ្រទ្រង់ទៅដល់ដំណើរការធ្វើកសិកម្ម។¹⁹

ស្របពេលគ្នានេះដែរ កិច្ចព្រមព្រៀងពាណិជ្ជកម្មសេរី កម្ពុជា-ចិន ត្រូវបានរំពឹងថានឹងចូលជាធរមាននៅឆ្នាំ២០២១ នឹងក្លាយជាកិច្ចព្រមព្រៀងពាណិជ្ជកម្មសេរីទ្វេភាគី (FTA) ដំបូងគេបង្អស់ដែលប្រទេសកម្ពុជាមានជាមួយប្រទេសចិន ដែលជាដៃគូពាណិជ្ជកម្មដ៏សំខាន់បំផុតរបស់កម្ពុជា។²⁰ ភាគច្រើននៃការនាំចេញរបស់ប្រទេសកម្ពុជាទៅកាន់ប្រទេសចិន គឺជាផលិតផលកសិកម្មធម្មតា ឬផលិតផលដែលមានតម្លៃបន្ថែមក្នុងស្រុកទាប។ ជាក់ស្ដែង ស្បែកសត្វធម្មជាតិ និងរោមសត្វសិប្បនិម្មិត ដែលជាផលិតផលនាំចេញច្រើនជាងគេបង្អស់របស់កម្ពុជាទៅកាន់ចិនមានចំនួន ២៥% និងស្រូវ-អង្ករដែលជាផលិតផលនាំចេញច្រើនជាងគេទីបីមានចំនួន ១៥,៤%។²¹ ជាមួយនឹងក្របខ័ណ្ឌនៃកិច្ចព្រមព្រៀងពាណិជ្ជកម្មសេរីនេះ កម្ពុជារំពឹងថានឹងផ្តោះប្តូរទំនាក់ទំនងបច្ចេកវិទ្យា និងអភិវឌ្ឍន៍បច្ចេកទេសកសិកម្មឱ្យកាន់តែមានផលិតភាពបន្ថែមទៀត។²²

បើតាមអ្នកអង្កេតការណ៍នៅក្នុងវិស័យមួយនេះ រដ្ឋាភិបាលចាំបាច់ត្រូវតែ៖

ជំរុញលើកកម្ពស់បន្ថែមទៀតលើការចែករំលែកបច្ចេកទេសកសិកម្ម គ្រាប់ពូជ ជីកសិកម្ម និងថ្នាំសំលាប់សត្វល្អិត
បង្កើនការវិនិយោគទៅលើប្រព័ន្ធធារាសាស្ត្រ និងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ
ផ្តល់ការឧបត្ថម្ភធន រួមមានប្រាក់កម្ចី និងជំនួយឥតសំណង ដើម្បីធានានិរន្តរភាពនៃដំណើរការផលិតកម្ម និងការផ្គត់ផ្គង់ដើម្បីឆ្លើយតបទៅនឹងតម្រូវការទីផ្សារ
ពង្រឹងចលនា “ភូមិមួយផលិតផលមួយ” និងធានាថាផលិតផលកសិកម្មនឹងមានទីផ្សារ។ ប្រការនេះនឹងជួយកាត់បន្ថយផលប៉ះពាល់ជាអវិជ្ជមាននៃជំងឺកូវីដ-១៩ ទៅលើសេដ្ឋកិច្ច។²³

សរុបសេចក្ដីមក វិស័យកសិកម្មនៅកម្ពុជា គឺជាសសរស្ដម្ភសេដ្ឋកិច្ចតែមួយគត់ដែលអាចឆ្លងកាត់ព្យុះនៃវិបត្តិសកលកូវីដ-១៩។ វិស័យនេះមានកំណើនវិជ្ជមាន ១,៥% ក្នុងឆ្នាំ២០២០ ស្របពេលដែលសសរស្ដម្ភសេដ្ឋកិច្ចទាំងបីផ្សេងទៀតរបស់កម្ពុជាដូចជាផលិតកម្មនាំចេញ (វាយនភ័ណ្ឌ) វិស័យទេសចរណ៍ និងវិស័យសំណង់ សុទ្ធតែរងផលប៉ះទង្គិចយ៉ាងខ្លាំងដោយសារតែវិបត្តិផ្គត់ផ្គង់ និងតម្រូវការសកល។²⁴ ជំងឺកូវីដ-១៩ បានក្លាយជាឱកាសសម្រាប់វិស័យកសិកម្មនៅកម្ពុជាក្នុងការបង្កើនផលិតភាពរបស់ខ្លួន ដោយសារតែមានតម្រូវការក្នុងស្រុកខ្លាំង និងការកាត់បន្ថយការនាំចូលកសិផលកសិកម្មពីប្រទេសជិតខាង។²⁵

អត្ថបទសរសេរដោយ៖ លោក ថាន ដាវីត អ្នកហាត់ការផ្នែកស្រាវជ្រាវនៅអូឌីស៊ី។

ឯកសារយោង

1. ធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ី (ADB) “ប្រាក់កម្ចី ៧០ លានដុល្លាររបស់ធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ីដើម្បីពង្រឹងសង្វាក់តម្លៃកសិកម្ម និងសុវត្ថិភាពស្បៀងអាហារនៅកម្ពុជា” នៅថ្ងៃទី ២៧ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ០៤ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
2. មជ្ឈមណ្ឌលអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជា (CDC) “កូវីដ-១៩៖ ផលប៉ះពាល់សង្គម និងសេដ្ឋកិច្ច” នៅថ្ងៃទី ០៤ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ២៤ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
3. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
4. លោក ហ្សង់ ហ្វ្រង់ស័រតាន់ “សេដ្ឋកិច្ចអាស៊ី នៅក្នុងព្យុះនៃវិបត្តិកូវីដ-១៩” នៅថ្ងៃទី ០៥ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលមើលនៅថ្ងៃទី ២៣ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
5. ធនាគារពិភពលោក (WB) “ទិដ្ឋភាពទូទៅនៃសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា” នៅថ្ងៃទី ១៤ ខែតុលា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ០៤ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
6. ធនាគារពិភពលោក (WB) “កម្ពុជាក្នុងកំឡុងពេលជំងឺកូវីដ-១៩” នៅថ្ងៃទី ២៩ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ០៤ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
7. វេទិកាអនាគត “ផលប៉ះពាល់នៃកូវីដ-១៩ទៅលើកសិករ” ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ២២ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
8. ខ្មែរថាមសន៍ “ផលប៉ះពាល់នៃកូវីដ-១៩ទៅលើកសិកម្ម” នៅថ្ងៃទី ១៧ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
9. ធនាគារពិភពលោក “បច្ចុប្បន្នភាពសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា៖ ការសម្របខ្លួនទៅនឹងជំងឺកូវីដ-១៩ នៅក្នុងពិភពមិនប្រាកដប្រជា” នៅថ្ងៃទី ០១ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០២១។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
10. ធនាគារពិភពលោក (WB) “បច្ចុប្បន្នភាពសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា៖ កម្ពុជានៅក្នុងកាលៈទេសៈមានវិបត្តិកូវីដ-១៩” នៅថ្ងៃទី ០១ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ០៨ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
11. ខេមបូឌានេស៍ “ផលប៉ះពាល់នៃកូវីដ-១៩មកលើកសិករកម្ពុជា” នៅថ្ងៃទី ២៩ ខែមករា ឆ្នាំ២០២១។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
12. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
13. អង្គការកសិករពិភពលោក (WFO) “កូវីដ-១៩៖ អ្វីដែលកសិករកម្ពុជាកំពុងជួបប្រទះ” នៅថ្ងៃទី ២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
14. អង្គការស្បៀងអាហារពិភពលោក (WFP) “បច្ចុប្បន្នភាពតម្លៃស្បៀងអាហារនៅប្រទេសកម្ពុជា៖ ផ្ដោតលើឥទ្ធិពលនៃកូវីដ-១៩លើតម្លៃស្បៀងអាហារ” នៅថ្ងៃទី ២១ ខែសីហា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៩ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
15. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
16. ធនាគារពិភពលោក (WB) “បច្ចុប្បន្នភាពសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា៖ កម្ពុជានៅក្នុងកាលៈទេសៈមានវិបត្តិកូវីដ-១៩” នៅថ្ងៃទី ០១ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ០៨ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
17. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
18. វិទ្យុបារាំងអន្តរជាតិ (RFI) “គួរធ្វើបែបណា ដើម្បីឆក់យកឱកាសពង្រឹងកសិកម្មខ្មែរឡើងវិញអំឡុងពេល និងក្រោយកូវីដ១៩” នៅថ្ងៃទី ០៩ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ០៨ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
19. ខេមបូឌានេស៍ “ផលប៉ះពាល់នៃកូវីដ-១៩មកលើកសិករកម្ពុជា” នៅថ្ងៃទី ២៩ ខែមករា ឆ្នាំ២០២១។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
20. ធនាគារពិភពលោក “បច្ចុប្បន្នភាពសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា៖ ការសម្របខ្លួនទៅនឹងជំងឺកូវីដ-១៩ នៅក្នុងពិភពមិនប្រាកដប្រជា” នៅថ្ងៃទី ០១ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០២១។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
21. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
22. វិទ្យុបារាំងអន្តរជាតិ (RFI) “អ្នកសេដ្ឋកិច្ច៖ កសិកម្មជាវិស័យអាទិភាពជួយស្តារសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជាក្នុងបរិបទកូវីដ១៩” នៅថ្ងៃទី ១៨ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
23. អង្គការកសិករពិភពលោក (WFO) “កូវីដ-១៩៖ អ្វីដែលកសិករកម្ពុជាកំពុងជួបប្រទះ” នៅថ្ងៃទី ២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
24. ធនាគារពិភពលោក “បច្ចុប្បន្នភាពសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា៖ ការសម្របខ្លួនទៅនឹងជំងឺកូវីដ-១៩ នៅក្នុងពិភពមិនប្រាកដប្រជា” នៅថ្ងៃទី ០១ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០២១។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
25. ខ្មែរថាម “ផលប៉ះពាល់នៃកូវីដ-១៩ទៅលើកសិកម្ម” នៅថ្ងៃទី ១៧ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។