ការលើកឡើងពីបញ្ហា “ការកាត់ទោសដោយមហាជន” នៅប្រទេសកម្ពុជា

ថ្ងៃទី ២១ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១៩
ឧក្រិដ្ឋកម្ម និងការអនុវត្តច្បាប់ / សិទ្ធិមនុស្ស
អំពើហឹង្សាក្រៅប្រព័ន្ធតុលាការ / តុលាការមហាជន

នៅចន្លោះឆ្នាំ ២០១០ និង ២០១៨ មានមនុស្សចំនួន ៧៣នាក់បានក្លាយជាជនរងគ្រោះនៃអំពើហឹង្សាក្រៅប្រព័ន្ធតុលាការ ដែលជាទូទៅត្រូវបានគេហៅថា “តុលាការមហាជន” រឺ “ការសម្លាប់ដោយហ្វូងមនុស្ស” ហើយអំពើហឹង្សាទាំងនេះបានបណ្តាលអោយមានមនុស្ស ៥៧នាក់ស្លាប់និង ១៦នាក់របួស។¹ តួលេខទាំងនោះត្រូវបានអ្នកជំនាញចាត់ទុកថា វានៅទាបជាងច្រើនពីការប៉ាន់ប្រមាណទុក ដោយសារតែអាជ្ញាធរមិនបានធ្វើការកត់ត្រាទុកនូវចំនួនមនុស្សបានទាំងអស់។²

អង្គការសហប្រជាជាតិកំណត់និយមន័យ “ការសម្លាប់តាមទំនើងចិត្ត” ជាការដកហូតជីវិតតាមអំពើចិត្តដែលជាលទ្ធផលនៃការសម្លាប់មនុស្សដោយអនុវត្តទៅតាមបទបញ្ជារបស់ស្ថាប័នរដ្ឋាភិបាលជាមួយនឹងភាពស្មុគស្មាញ ឬការអត់ឱន ឬលើកលែងទោសដោយគ្មាននីតិវិធីតុលាការ ឬច្បាប់ណាមួយឡើយ ហើយ “ការប្រហារជីវិតក្រៅប្រព័ន្ធតុលាការ” គឺជាការសម្លាប់ដែលបានប្រព្រឹត្តនៅក្រៅនីតិវិធីតុលាការ ឬក្រៅដំណើរការច្បាប់ ទន្ទឹមនឹងនេះ វាល្មើសទាំងច្បាប់ជាតិ និងច្បាប់អន្តរជាតិដែលពាក់ព័ន្ធនានា។³ យោងតាមលិខិតុបរណ៍ច្បាប់ជាធរមាន និយមន័យនេះក៏រួមបញ្ចូលការសម្លាប់ដោយហ្វូងមនុស្សទៅក្នុងចំណោមគុណវុឌ្ឍិជាច្រើនទៀតដែរ។⁴ តាមរយៈទ្រឹស្តីដែលមនុស្សភាគច្រើនបានដឹងមកហើយនោះ រដ្ឋតែមួយគត់ដែលមានសិទ្ធិផ្តាច់មុខលើការប្រើប្រាស់អំពើហឹង្សាដោយស្របច្បាប់ ព្រោះថាបុគ្គលម្នាក់ៗបានសំរេចប្រគល់សិទ្ធិប្រើអំពើហឹង្សាដល់រដ្ឋ ហើយពួកគេពឹងផ្អែកលើស្ថាប័នរដ្ឋដើម្បីប្រើប្រាស់វានៅពេលចាំបាច់។ ចំពោះនិទណ្ឌភាពនៃគោលការណ៍នេះ រដ្ឋក៏ចាំបាច់ក្នុងការធ្វើអន្តរាគមន៍ផងដែរនៅពេលដែលពលរដ្ឋប្រើអំពើហឹង្សាប្រឆាំងនឹងគ្នា។⁵នៅក្នុងប្រទេសមួយដែលគ្រប់គ្រងដោយនីតិរដ្ឋ ដូចប្រទេសកម្ពុជាដែលបានប្រកាសដោយបុព្វកថារដ្ឋធម្មនុញ្ញកម្ពុជាឆ្នាំ១៩៩៣⁶ ដើម្បីប្រើប្រាស់អំពើហិង្សាដោយស្របច្បាប់បាន កម្ពុជាត្រូវតែគោរពតាមក្របខ័ណ្ឌនៃច្បាប់ដែលត្រូវអនុវត្តដោយប្រទេសនិងពលរដ្ឋកម្ពុជាទាំងអស់ ព្រមទាំងគោរពតាមសេចក្តីវិនិច្ឆ័យនៃអំណាចតុលាការផងដែរ។⁷

ឈុតឆាកនៃអំពើហិង្សាដោយហ្វូងមនុស្ស។ គំនូរត្លុកដោយក្រុមការងារអូឌីស៊ី គូរនៅថ្ងៃទី ១៦ ខែតុលាឆ្នាំ ២០១៩ ។ ក្រោមអាជ្ញាប័ណ្ណ CC BY 2.0.

“អំពើហឹង្សាក្រៅប្រព័ន្ធតុលាការ” គឺជាពាក្យដែលគេប្រើចំពោះសកម្មភាពហឹង្សានានានៃ “ការកាត់ទោសដោយមហាជន” (តុលាការមហាជន) ដែលវាត្រូវបានគេពណ៌នាថា ជាការឆ្លើយតបពីសំណាក់ពលរដ្ឋ និងអ្នកដំណើរឆ្លងកាត់ ដែលជារឿយៗ វាជាប្រតិកម្មឬការសងសឹកភ្លាមៗនៅពេលមានព្រឹត្តិការណ៍មួយកើតឡើងពាក់ព័ន្ធទៅនឹងបទល្មើសជាក់ស្តែងឬគិតទុកជាមុន។⁸ ភាគច្រើននៃករណីទាំងនេះត្រូវបានជួបប្រទះច្រើនលើករណីគ្រោះថ្នាក់ចរាចរណ៍នៅពេលដែលជនបង្កគ្រោះថ្នាក់ព្យាយាមរត់គេចចេញពីកន្លែងកើតហេតុ (“បុកហើយបើករត់”) ករណីលួចឆក់ ឬសូម្បីតែការចោទប្រកាន់ដែលពាក់ព័ន្ធនឹងអំពើអាបធ្មប់។⁹ អស់រយៈពេលជាច្រើនទស្សវត្សមកនេះ ដោយគិតចាប់តាំងពីឆ្នាំ២០០២¹⁰ មកទាល់បច្ចុប្បន្ននេះ សកម្មភាពអំពើហឹង្សាទាំងនេះនៅតែបន្តកើតឡើងជាដដែលៗ ហាក់ដូចជាមិនអាចឈានទៅរកទីបញ្ចប់បានទាល់តែសោះ បើទោះបីជាមានការអំពាវនាវម្តងហើយម្តងទៀតពីសំណាក់តំណាងសហគមន៍អន្តរជាតិយ៉ាងណាក៏ដោយ។¹¹

បាតុភូតនេះបង្ហាញពីកម្សោយជាច្រើនដែលនៅតែបន្តជះឥទ្ធិពលដល់ប្រទេសកម្ពុជា និងប្រព័ន្ធតុលាការរបស់ខ្លួន។ មន្ត្រីយុត្តិធម៌ម្នាក់ បានមានប្រសាសន៍ថា អំពើហឹង្សានៅតាមដងផ្លូវនេះជារោគសញ្ញានៃ “ជំងឺសង្គមដ៏រ៉ាំរ៉ៃ” មួយ¹² ដែលលោកចាត់ទុកថាជាការប្រឆាំងយ៉ាងខ្លាំងពីសំណាក់ពលរដ្ឋកម្ពុជាចំពោះស្ថាប័នយុត្តិធម៌របស់លោក។ ការណ៍នេះក៏បង្ហាញពីភាពគ្មានប្រសិទ្ធភាពនៃការងាររបស់មន្ត្រីប៉ូលីសក្នុងការបង្ការ និងចាប់ខ្លួនឧក្រិដ្ឋជន រួមទាំងអ្នកប្រព្រឹត្តបទល្មើសផ្សេងទៀត ដើម្បីផ្តល់យុត្តិធម៌ដោយការតាមចាប់ពួកគេ និងបញ្ជូនទៅកាន់ពន្ធនាគារដើម្បីទទួលទណ្ឌកម្មឱ្យបានសាកសមទៅនឹងអំពើរបស់ពួកគេ។¹³ លើសពីនេះទៅទៀត ប្រព័ន្ធតុលាការរបស់ប្រទេសកម្ពុជាត្រូវបានគេសន្មត់ថាមិនគួរឱ្យទុកចិត្ត ដោយជឿថា វាមិនឆ្លើយតបនឹងការរំពឹងទុករបស់សង្គមនោះទេ។ ¹⁴

ជាឧទាហរណ៍ មានករណីគ្រោះថ្នាក់ចរាចណ៍ជាច្រើនអាចលើកយកមកបង្ហាញពីស្ថានភាពនេះបាន។ ដូចជាករណីបុកហើយបើករត់ជាដើម អ្នកដែលត្រូវទទួលខុសត្រូវចំពោះគ្រោះថ្នាក់ចរាចរណ៍នេះសុខចិត្តជ្រើសរើសយកការបើករត់គេចពីហេតុការណ៍ ជាជាងឈប់រថយន្តដើម្បីចុះជួយជនរងគ្រោះ និងនៅតទល់ជាមួយនឹងកំហឹងមហាជន។ មានអ្នកខ្លះព្យាយាមរត់ទៅឆ្ងាយតាមតែអាចធ្វើបានដើម្បីទៅជ្រកនៅប៉ុស្តិ៍ប៉ូលីស ដែលជួយគេប្រឆាំងនឹងការកាត់ទោសដោយមហាជន។ លើសពីនេះទៅទៀត ចំពោះអ្នកមានទ្រព្យសម្បត្តិច្រើនក្នុងរឿងក្ដីករណីបុកហើយបើករត់ជាច្រើន ការកាត់ទោសរបស់ចៅក្រមច្រើនតែមានកម្រិតស្រាលហើយសំណងសម្រាប់ជនរងគ្រោះគឺអាចនឹងគ្មាន ឬអោយទាបបំផុត។¹⁵ ករណីទាំងនេះមិនបានជួយដោយក្រុមប៉ូលីសក្នុងការស៊ើបអង្កេតអ្វីក្រៅពីតម្រូវឱ្យមានថែមសេវាក្រៅ ដែលវាអាស្រ័យលើសមត្ថភាពនៃការចំនាយរបស់ជនរងគ្រោះ ហើយវាមិនមែនជាសេវាសាធារណៈដែលគួរតែផ្តល់ដោយមិនគិតកម្រៃ និងបើកចំហដល់ជនគ្រប់គ្នាដោយស្មើភាពនោះទេ។¹⁶

ជាលទ្ធផល ពីហឹង្សាតាមដងផ្លូវនៅប្រទេសកម្ពុជាទៅអនាគត អំពើហឹង្សាដោយហ្វូងមនុស្សហាក់នឹងក្លាយជាមធ្យោបាយតែមួយគត់ដែលត្រូវបានធ្វើឡើងដើម្បីធានាឱ្យបាននូវយុត្តិធម៌ឆាប់រហ័ស និងយុត្តិធម៌សម្រាប់ភាពធ្ងន់ធ្ងរនៃបទល្មើស។¹⁷ អស់រយៈពេលជាយូរមកហើយ អាជ្ញាធរនៅតែអសកម្មនៅចំពោះបាតុភូតបែបនេះ។¹⁸ នេះអាចត្រូវបានពន្យល់ដោយសារ កង្វះមធ្យោបាយ និងឆន្ទៈនយោបាយដើម្បីព្យាយាមគ្រប់គ្រងក្រុមមនុស្សមានដល់ទៅរាប់រយនាក់ ដែលកំពុងស្វែងរកគោលដៅត្រឹមត្រូវ។ លើសពីនេះក្នុងករណីខ្លះ មន្ត្រីប៉ូលីសអាចធ្វើជាសាក្សីនៅកន្លែងកើតហេតុ ប៉ុន្តែពួកគេជ្រើសរើសមិនធ្វើវាទៅវិញដោយសារតែភាពភ័យខ្លាចដែលអាចនឹងមានការវាយប្រហារពីសំណាក់ហ្វូងមនុស្សដែលកំពុងពោរពេញទៅដោយកំហឹង ឬអាចដោយសារតែកង្វះការបណ្តុះបណ្តាលនិងការយល់ដឹងអំពីក្រមសីលធម៌ មន្ត្រីប៉ូលីសជាច្រើនអាចនឹងចាត់ទុកថា អំពើហឹង្សាក្រៅប្រព័ន្ធតុលាការជាអំពើស្របច្បាប់។¹⁹

យ៉ាងណាមិញ វាពិតជាចាំបាច់ណាស់ក្នុងការបង្ហាញឡើងវិញថា អំពើហឹង្សាដោយហ្វូងមនុស្ស គឺជាបទល្មើសព្រហ្មទណ្ឌ។ ក្រមព្រហ្មទណ្ឌរួមបញ្ចូលបទល្មើសព្រហ្មទណ្ឌទាំងអស់ ដែលពាក់ព័ន្ធនឹងអំពើនៃ “ការកាត់ទោសដោយមហាជន” ដែលរួមមានមនុស្សឃាត ទារុណកម្ម និងអំពើឃោរឃៅ អំពើហឹង្សាដោយទារុណកម្ម និងការគំរាមកំហែង។²⁰ ថ្វីបើរាល់ការប្រព្រឹត្តខុសដែលអាចនឹងត្រូវដាក់ការស្តីបន្ទោសដល់បុគ្គលនោះ ប៉ុន្តែនៅក្នុងប្រទេសមួយដែលគ្រប់គ្រងដោយនីតិរដ្ឋ មនុស្សម្នាក់ៗនៅតែបន្តទទួលបានការការពារដោយច្បាប់។ រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាជារួមមានជំពូកមួយស្តីពីសិទ្ធិ និងកាតព្វកិច្ចរបស់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ²¹ ដែលទទួលស្គាល់ និងគោរពសិទ្ធិមនុស្សដូចដែលបានចែងនៅក្នុងសេចក្តីប្រកាសជាសកលស្តីពីសិទ្ធិមនុស្ស²² និងសន្ធិសញ្ញាសិទ្ធិមនុស្សអន្តរជាតិទាំងអស់។²³ បុគ្គលម្នាក់ៗត្រូវបានការពារដោយសិទ្ធិមូលដ្ឋានជាច្រើន ជាពិសេសដោយសមភាពនៅចំពោះមុខច្បាប់²⁴ ដូចជា សិទ្ធិរស់រានមានជិវិត សិទ្ធិសេរីភាព សិទ្ធិទទួលបានសន្តិសុខ²⁵ សិទ្ធិក្នុងការសន្មត់ជាមុនថាគ្មានទោស និងសិទ្ធិការពារក្តីតាមផ្លូវច្បាប់²⁶ ការហាមប្រាណមិនឱ្យមានការរើសអើង²⁷ និងការហាមប្រាណមិនឱ្យមានការរំលោភបំពានលើរាងកាយ។²⁸

យោងតាមសន្ធិសញ្ញាសិទ្ធិមនុស្សអន្តរជាតិដែលមានព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាជាភាគី រួមទាំងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងក្រមព្រហ្មទណ្ឌ រាជរដ្ឋាភិបាលនៃកម្ពុជាមានកាតព្វកិច្ចដើម្បីបង្ការការកើតឡើងនៃការសម្លាប់ដោយហ្វូងមនុស្ស។ ជាការពិតណាស់ ចាប់តាំងពីដើមទសវត្សឆ្នាំ២០០០ ជាពេលនៃអំពើហឹង្សាក្រៅប្រព័ន្ធតុលាការបានឈានដល់កម្រិតគួរឱ្យព្រួយបារម្ភ ចំនួនករណីដែលបានរាយការណ៍បានថយចុះបន្តិចម្តងៗ ជាមួយនឹងស្ថេរភាពនយោបាយ និងការបើកទីផ្សារសេដ្ឋកិច្ចដែលធ្វើឱ្យមានលទ្ធភាពធានាបាននូវបរិយាកាសសន្តិភាពនៅកម្ពុជា។²⁹ យ៉ាងណាមិញ ករណីនៃការសម្លាប់ខ្លះនៅតែជាប្រធានបទធំនៅក្នុងប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយ ដែលរូបភាព និងវីដេអូនៃអំពើសម្លាប់ដោយហ្វូងមនុស្សនេះ ត្រូវបានគេយកទៅប្រើប្រាស់ក្នុងសារព័ត៌មាន និងចែកចាយបន្តតាមបណ្តាញផ្សព្វផ្សាយសង្គមយ៉ាងទូលំទូលាយ។ ការអនុវត្តបែបនេះកំពុងតែជួយបង្កើនភាពស្របច្បាប់នៃទង្វើទាំងនោះនៅក្នុងក្រសែភ្នែកប្រជាជនកម្ពុជា ដោយធ្វើឱ្យការប្រើអំពើហឹង្សាក្លាយទៅជារឿងសាមញ្ញនិងធម្មតាដើម្បីឆ្លើយតបទៅនឹងឥរិយាបទប្រឆាំងនឹងសង្គម។³⁰ លើសពីនេះ ការធ្វើឱ្យអំពើហឹង្សាកាន់តែមានប្រជាប្រិយភាព ទំនងនឹងក្លាយជាការបង្ហាញនូវអសន្តិសុខសង្គម³¹ ដែលបណ្តាលមកពីដោយការផ្លាស់ប្តូរខាងសេដ្ឋកិច្ច ភាពតានតឹងជាតិនិយម ដូចជាការកើនឡើងនូវសញ្ចេតនាប្រឆាំងវៀតណាម និងការលំបាកផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច។³²

ការរក្សាសន្តិភាព និងការកសាងសមត្ថភាពដើម្បីប្រសិទ្ធិភាពការងារសម្រាប់ប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌ និងមន្ត្រីប៉ូលីស គឺជាកិច្ចការចាំបាច់ក្នុងចំណោមអាទិភាពផ្សេងទៀតរបស់រដ្ឋាភិបាល ដូចដែលមាននៅក្នុងយុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណ។³³ កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងនានាក៏ត្រូវបានធ្វើឡើងដើម្បីស្វែងរកនិងកាត់ទោសជនល្មើសនៃការសម្លាប់ដោយហ្វូងមនុស្ស ហើយមនុស្សជាច្រើនត្រូវបានចាប់ខ្លួននៅក្នុងការស៊ើបអង្កេតនៃករណីឃាតកម្មក្រៅប្រព័ន្ធតុលាការពីរផ្សេងគ្នា។³⁴

យ៉ាងណាមិញ នៅមានផ្លូវវែងឆ្ងាយទៀតដើម្បីធ្វើដំណើរឆ្ពោះទៅរកការលុបបំបាត់បាតុភូតនេះ។ តាមរយៈរបាយការណ៍ថ្មីមួយដែលចេញផ្សាយដោយការិយាល័យឧត្តមស្នងការទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្ស (OHCHR) របស់អង្គការសហប្រជាជាតិ បានលើកឡើងថា ដើម្បីប្រយុទ្ធប្រឆាំងបញ្ហានេះវាទាមទារឱ្យមានការបង្កើតក្រមខណ្ឌច្បាប់មួយដែលច្បាស់លាស់ និងមានប្រសិទ្ធិភាព ប៉ុន្តែរួមទាំងវិធានការដើម្បីបង្ការ និងការបណ្តុះបណ្តាលដល់ទាំងប្រជាពលរដ្ឋ និងមន្ត្រីអនុវត្តន៍ច្បាប់។³⁵ ជាបឋម ការយល់ដឹងអំពីនីតិរដ្ឋនៅមិនទាន់ទទួលបានពេញលេញនៅឡើយទេ ហើយប្រហែលដោយសារការបាក់ទឹកចិត្តជាមួយនឹងអារម្មណ៍អយុត្តិធម៌ដែលលេចចេញពីស្ថាប័ននានា។ ទោះបីជាទោសប្រហារជីវិតត្រូវបានលុបចោលតាំងពីក្នុងឆ្នាំ១៩៨៩ ក៏ដោយ មនុស្សជាច្រើននៅតែយល់ថា ការសម្លាប់ជាដំណោះស្រាយដ៏សាកសមដើម្បីដាក់ទណ្ឌកម្មឧក្រិដ្ឋជនជាពិសេសជនរំលោភផ្លូវភេទ និងចោរកម្ម។³⁶

រដ្ឋាភិបាល តាមរយៈតំណាងរបស់ខ្លួនមាន នាយករដ្ឋមន្ត្រី³⁷ និងរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងមហាផ្ទៃ³⁸ បានលើកឡើងជាសាធារណៈ ដើម្បីក្រើនរំលឹកពលរដ្ឋកុំប្រើប្រាស់អំពើហឹង្សាដោយផ្ទាល់ និងសំណូមពរពួកគេទុកភារកិច្ចទាំងនេះជូនប៉ូលីសដើម្បីចាត់ចែង។ អ្នកនាំពាក្យរបស់ក្រសួងយុត្តិធម៌ក៏បានមានប្រសាសន៍ដែរថា រដ្ឋាភិបាលបានកំពុងធ្វើការស្វែងរកដំណោះស្រាយសម្រាប់បញ្ហាមួយនេះដោយមានការសហប្រតិបត្តិការជាមួយនឹងដៃគូពាក់ព័ន្ធនានា ដោយរួមមានទាំងការិយាល័យឧត្តមស្នងការសិទ្ធិមនុស្សប្រចាំនៅកម្ពុជាផងដែរ។³⁹ រដ្ឋាភិបាលទទូចឱ្យប្រើប្រាស់ការអប់រំ និងការផ្សព្វផ្សាយគោលការណ៍សិទ្ធិមនុស្សដល់ប្រជាជនក៏ដូចជា ការពង្រឹងសមត្ថភាពរបស់កងកម្លាំងប៉ូលីសផងដែរ។⁴⁰ មានករណីថ្មីៗ ត្រូវបានគេកត់សម្គាល់ជាមតិសាធារណៈថា រដ្ឋាភិបាលបានពិចារណារកការស៊ើបអង្កេត និងការកាត់ក្តីដែលមានប្រសិទ្ធិភាព និងឆាប់រហ័ស។⁴¹

ជាលទ្ធផល វាបង្ហាញថាការអនុវត្តច្បាប់ព្រហ្មទណ្ឌតាមកម្រិតស្តង់ដារអន្តរជាតិគ្រាន់តែជាជំហានដំបូងក្នុងការប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងអំពើហិង្សាតែប៉ុណ្ណោះ។ យោងតាមអនុសាសន៍នៃរបាយការណ៍ការិយាល័យឧត្តមស្នងការទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្សរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ រដ្ឋត្រូវធានាឱ្យមានការអនុវត្តច្បាប់ទាំងនេះប្រកបដោយប្រសិទ្ធភាព។⁴² សង្គមស៊ីវិលរួមជាមួយស្ថាប័នសាធារណៈគួរលើកកម្ពស់ការយល់ដឹងដើម្បីជួយពលរដ្ឋក៏ដូចជាអ្នកអនុវត្តច្បាប់និងមន្ត្រីយុត្តិធម៌ឱ្យបានយល់ថា អំពើហឹង្សាក្រៅប្រព័ន្ធតុលាការគឺជាឧក្រិដ្ឋកម្មហើយមិនគួរត្រូវបានការអត់ឱននៅក្នុងសង្គមដែលមានការប្តេជ្ញាដើម្បីការពារសិទ្ធិមនុស្សនោះទេ។ ការណ៍នេះក៏តម្រូវឱ្យមានការបង្កើននូវធនធានដែលអាចរកបានសម្រាប់មន្ត្រីប៉ូលីសដើម្បីធ្វើអន្តរាគមន៍ និងទប់ស្កាត់អំពើហឹង្សារបស់ហ្វូងមនុស្ស ប៉ុន្តែអ្វីដែលរឹតតែសំខាន់ជាងនេះទៅទៀតនោះគឺត្រូវធ្វើការស៊ើបអង្កេត និងចាប់ខ្លួនអ្នកដែលទទួលខុសត្រូវ ដើម្បីលុបបំបាត់វប្បធម៌និទណ្ឌភាព។⁴³

ឯកសារយោង

1. ការិយាល័យឧត្តមស្នងការទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្ស (OHCHR), “ការកាត់ទោសដោយមហាជន ការបង្ការ និងការឆ្លើយតបនៅកម្ពុជា”, ចេញផ្សាយថ្ងៃទី ១៩ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៩។ ចូលអានថ្ងៃទី១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ ២០១៩។ https://cambodia.ohchr.org/kh/news/ohchr-report-%E2%80%9Cpeople%E2%80%99s-court%E2%80%9D-preventing-and-responding-%E2%80%9Cpopular-justice%E2%80%9D-cambodia
2. ខន សាវិ, “OHCHR: ចាប់ពីឆ្នាំ ២០០២ ការសម្លាប់ដោយតុលាការមហាជនមាន ៥៧ លើក”, កាសែតភ្នំពេញប៉ុស្តិ៍, ចុះថ្ងៃទី១៩ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៩។ ចូលអានថ្ងៃទី១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៩។ https://www.phnompenhpost.com/national/ohchr-mob-justice-cases-2002-total-73
3. សេចក្តីសង្ខេប ឬការសម្លាប់តាមទំនើងចិត្ត, អ. ស. ប។ E / EC.៤ / ១៩៨៣ / ១៦ កថាខណ្ឌ ៦៦
4. ក្រៅប្រព័ន្ធតុលាការ, សេចក្តីសង្ខេប ឬការសម្លាប់តាមទំនើងចិត្ត, របាយការណ៍នៃអ្នករាយការណ៍ពិសេស, ប្រគល់ជូនទៅគណៈកម្មការដោះស្រាយបញ្ហាសិទ្ធិមនុស្ស ២០០០/៣១, ផ្នែក I B
5. Thomas Hobbes, Leviathan, 1651, https://socialsciences.mcmaster.ca/econ/ugcm/3ll3/hobbes/Leviathan.pdf ; Max Weber, “នយោបាយជាវិជ្ជាជីវៈ”, បោះពុម្ពផ្សាយ “Politik als Beruf,” Gesammelte Politische Schriften (Muenchen, 1921), ទំព័រ. 396-450. ជាសុន្ទរកថាដើមនៅសកលវិទ្យាល័យម៉ូនិក, ១៩១៨, បោះពុម្ពផ្សាយនៅឆ្នាំ ១៩១៩ ដោយ Duncker & Humblodt, Munich, http://fs2.american.edu/dfagel/www/Class%20Readings/Weber/PoliticsAsAVocation.pdf
6. រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា, បុព្វកថា, ឆ្នាំ ២០០៨, https://www.sithi.org/laws/2008-02-19-constitution-of-the-kingdom-of-cambodia
7. រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា, មាត្រា ៣១, ដូចមានចែង។
8. ការិយាល័យឧត្តមស្នងការទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្ស (OHCHR), “ការកាត់ទោសដោយមហាជន ការបង្ការ និងការឆ្លើយតបនៅកម្ពុជា”, ចេញផ្សាយថ្ងៃទី ១៩ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៩។ ដូចយោងខាងលើ។
9. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
10. តំណាងពិសេសនៃអគ្គលេខាធិការទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្សប្រចាំនៅកម្ពុជា(OHCHR), “ការផ្តន្ទាទោសការចងពៀរគ្នាតាមចិញ្ចើមផ្លូវ នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា”, ចេញផ្សាយថ្ងៃទី៦ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០០២។ http://cambodia.ohchr.org/en/content/street-retribution-cambodia
11. ការិយាល័យឧត្តមស្នងការទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្ស (OHCHR), “ការកាត់ទោសដោយមហាជន ការបង្ការ និងការឆ្លើយតបនៅកម្ពុជា”, ចេញផ្សាយថ្ងៃទី ១៩ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៩។ ដូចយោងខាងលើ។
12. “របាយការណ៍ UN: ការសម្លាប់ដោយតុលាការមហាជនកំពុងតែកើនឡើងខ្លាំងនៅកម្ពុជា”។ សារព័ត៌មានម៉ាឡេម៉ែល, ចុះថ្ងៃទី១៨ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៩។ ចូលអានថ្ងៃទី ១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៩។ https://www.malaymail.com/news/world/2019/07/18/un-report-deadly-mob-justice-thrives-in-cambodia/1772856
13. ហ៊ាន សុជាតា, “អ្នកជំនាញ៖ អយុត្តិធម៌សង្គមជំរុញឲ្យមានការដាក់ទោសទណ្ឌក្រៅផ្លូវច្បាប់ពីមហាជន”។ សម្លេងសហរដ្ឋអាមេរិក, ចុះថ្ងៃទី ៥ ខែមេសា ឆ្នាំ២០១៧។ ចូលអានថ្ងៃទី ១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៩។ https://khmer.voanews.com/a/social-injustice-could-lead-to-mob-beating-experts-say/3787266.html
14. គេហទំព័រ GAN Integrity, “របាយការណ៍ស្តីពីអំពើពុករលួយនៅកម្ពុជា”, ចេញផ្សាយខែសីហា ឆ្នាំ២០១៧។ ចូលអានថ្ងៃទី១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៩។ https://www.ganintegrity.com/portal/country-profiles/cambodia/
15. David Hutt, “ ករណីគ្រោះថ្នាក់ចរាចរណ៍បុកហើយរត់គេចត្រូវបានគេចាប់អារម្មណ៍ខ្លាំងនៅកម្ពុជា”, កាសែតអាស៊ីថែមស៍, ចុះថ្ងៃទី ១១ ខែមេសា ឆ្នាំ២០១៩។ ចូលអានថ្ងៃទី ១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៩។ https://www.asiatimes.com/2019/04/article/the-hit-and-run-accident-that-captivated-cambodia/
16. ការិយាល័យឧត្តមស្នងការទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្ស (OHCHR), “ការកាត់ទោសដោយមហាជន ការបង្ការ និងការឆ្លើយតបនៅកម្ពុជា”, ចេញផ្សាយថ្ងៃទី ១៩ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៩។ ដូចយោងខាងលើ។
17. ហ៊ាន សុជាតា, “អ្នកជំនាញ៖ អយុត្តិធម៌សង្គមជំរុញឲ្យមានការដាក់ទោសទណ្ឌក្រៅផ្លូវច្បាប់ពីមហាជន”។ សម្លេងសហរដ្ឋអាមេរិក, ចុះថ្ងៃទី ៥ ខែមេសា ឆ្នាំ២០១៧។ ចូលអានថ្ងៃទី ១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៩។ https://khmer.voanews.com/a/social-injustice-could-lead-to-mob-beating-experts-say/3787266.html
18. Seth Mydans, “គ្រោះកាចថ្មីបង្អស់នៅកម្ពុជា៖ ច្បាប់កាត់ទោសក្រៅតុលាការ”។ កាសែតឌឹញ៉ូយកថែមស៍, ចុះថ្ងៃទី ១៣ ខែមេសា ឆ្នាំ២០០០។ ចូលអានថ្ងៃទី ១ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៩។ https://www.nytimes.com/2000/04/13/world/cambodia-s-latest-plague-lynch-law.html?register=google&auth=register-google
19. ការិយាល័យឧត្តមស្នងការទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្ស (OHCHR), “ការកាត់ទោសដោយមហាជន ការបង្ការ និងការឆ្លើយតបនៅកម្ពុជា”, ចេញផ្សាយថ្ងៃទី ១៩ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៩។ ដូចយោងខាងលើ។
20. ក្រមព្រហ្មទណ្ឌកម្ពុជា, មាត្រា ១៩៩, ២០៧, ២១០, ២១៧, ២៣១ និង ២៦១, ចែងក្នុងឆ្នាំ ២០១១។ https://www.ajne.org/sites/default/files/resource/laws/7195/criminal-code-cambodia-en-kh.pdf
21. រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា, មាត្រា ៣១ ដល់ ៥០, ដូចយោងខាងលើ។
22. អង្គការសហប្រជាជាតិ, សេចក្តីប្រកាសជាសកលស្តីពីសិទ្ធិមនុស្ស, ថ្ងៃទី១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៤៨។ https://www.ohchr.org/EN/UDHR/Documents/UDHR_Translations/eng.pdf
23. កតិកាសញ្ញាអន្តរជាតិស្តីពីសិទ្ធិសេដ្ឋកិច្ចសង្គមនិងវប្បធម៌ឆ្នាំ ១៩៦៦ (“ICESCR”) (ចូលជាធរមាននៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ១៩៩២)។ កតិកាសញ្ញាអន្តរជាតិស្តីពីសិទិ្ធពលរដ្ឋនិងសិទិ្ធនយោបាយឆ្នាំ ១៩៦៦ (“ICCPR “) (ចូលជាធរមាននៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ១៩៩២) ។ អនុសញ្ញាស្តីពីការប្រឆាំងនឹងការធ្វើទារុណកម្មនិងការប្រព្រឹត្តមកលើខ្លួនឬទណ្ឌកម្មឯទៀតដែលឃោរឃៅអមនុស្សធម៌ឬបន្ទាបបន្ថោក ១៩៨៤ (“CAT”) (ចូលជាធរមាននៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ១៩៩២) ។ អនុសញ្ញាស្តីពីការលុបបំបាត់រាល់ទម្រង់នៃការរើសអើងប្រឆាំងនឹងស្ត្រីឆ្នាំ ១៩៧៩ (“CEDAW”) (ចូលជាធរមាននៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាក្នុងឆ្នាំ ១៩៩២)។ អនុសញ្ញាស្តីពីសិទ្ធិកុមារ ១៩៨៩ (“CRC”) (ចូលជាធរមាននៅកម្ពុជាក្នុងឆ្នាំ ១៩៩២) អនុសញ្ញាអន្តរជាតិស្តីពីការលុបបំបាត់រាល់ទម្រង់នៃការរើសអើងពូជសាសន៍ឆ្នាំ ១៩៦៥ (“ICERD”) (ចូលជាធរមាននៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាឆ្នាំ ១៩៩៣) ។ អនុសញ្ញាស្តីពីសិទ្ធិជនពិការឆ្នាំ ២០០៦ (“ CRPD”) (ចូលជាធរមាននៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាក្នុងឆ្នាំ ២០១២) ។ អនុសញ្ញាអន្តរជាតិស្តីពីការការពារមនុស្សគ្រប់រូបពីការបាត់ខ្លួនដោយបង្ខំ ២០០៦ (“CED”) (ចូលជាធរមាននៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាក្នុងឆ្នាំ ២០១៣) ។
24. រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា, មាត្រា ៣១, ដូចយោងខាងលើ។
25. រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា, មាត្រា ៣១, ដូចយោងខាងលើ។
26. រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា, មាត្រា ៣៨, ដូចយោងខាងលើ។
27. រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា, មាត្រា ៣១, ដូចយោងខាងលើ។
28. រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា, មាត្រា ៣៨, ដូចយោងខាងលើ។
29. ការិយាល័យឧត្តមស្នងការទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្ស (OHCHR), “ការកាត់ទោសដោយមហាជន ការបង្ការ និងការឆ្លើយតបនៅកម្ពុជា”, ចេញផ្សាយថ្ងៃទី ១៩ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៩។ ដូចយោងខាងលើ។
30. George Wright, អ៊ូច សូនី, “នៅតាមដងផ្លូវ តើគួរសម្រេចយកតុលាការមហាជន ឬតុលាការពុករលួយ”, កាសែតភ្នំពេញប៉ុស្តិ៍ ចុះថ្ងៃទី ៣១ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៧។ ចូលអានថ្ងៃទី១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៩។ https://www.cambodiadaily.com/editors-choice/on-the-streets-its-mob-justice-or-corrupt-courts-127324/
31. ការិយាល័យឧត្តមស្នងការទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្ស (OHCHR), “ការកាត់ទោសដោយមហាជន ការបង្ការ និងការឆ្លើយតបនៅកម្ពុជា”, ចេញផ្សាយថ្ងៃទី ១៩ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៩។ ដូចយោងខាងលើ។
32. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
33. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, យុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណដើម្បីកំណើន ការងារ សមធម៌ និងប្រសិទ្ធិភាពនៅកម្ពុជា, កក្កដា ២០០៤។ http://cdc-crdb.gov.kh/en/strategy/documents/Rectangular_Strategy_Phase_I.pdf
34. ការិយាល័យឧត្តមស្នងការទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្ស (OHCHR), “ការកាត់ទោសដោយមហាជន ការបង្ការ និងការឆ្លើយតបនៅកម្ពុជា”, ដូចយោងខាងលើ។ និងម៉ិច ដារ៉ា “មនុស្សពីរនាក់ត្រូវបានចាប់ខ្លួននៅក្នុងហេតុការណ៍វាយដំដោយហ្វូងមនុស្សទៅលើសាស្ត្រាចារ្យម្នាក់នៅភ្នំពេញ”, កាសែតភ្នំពេញប៉ុស្តិ៍ ចុះថ្ងៃទី១៥ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៨។ https://www.phnompenhpost.com/national/two-arrests-brutal-phnom-penh-mob-beating-professor
35. ការិយាល័យឧត្តមស្នងការទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្ស (OHCHR), “ការកាត់ទោសដោយមហាជន ការបង្ការ និងការឆ្លើយតបនៅកម្ពុជា”, ចេញផ្សាយថ្ងៃទី ១៩ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៩។ ដូចយោងខាងលើ។
36. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
37. ម៉ិច ដារ៉ា, “ការអំពាវនាវដ៏កម្រមួយដើម្បីបញ្ចប់នូវភាពអយុត្តិធម៌បន្ទាប់ពីការវាយធ្វើបាបសាស្រ្តាចារ្យគាំទ្របក្សប្រជាជន”។ កាសែតភ្នំពេញប៉ុស្តិ៍ ចុះថ្ងៃទី ២២ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៨។ ចូលអានថ្ងៃទី ១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ ២០១៩។ https://www.phnompenhpost.com/national/rare-call-end-mob-justice-after-brutal-beating-cpp-aligned-professor
38. មុំ គន្ធា, “លោក ស ខេង ថ្កោលទោសចំពោះអំពើហិង្សាអយុត្តិធម៌ដោយក្រុមមនុស្ស”។ កាសែតខ្មែរថាមស៍ ចុះថ្ងៃទី ៣ ខែមេសា ឆ្នាំ២០១៨។ ចូលអានថ្ងៃទី ១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៩។https://www.khmertimeskh.com/298772/sar-kheng-condemns-unjust-mob-violence/
39. បែន សុខហ៊ាន,“ស្ថាប័នសិទ្ធិមនុស្សរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ៖ តុលាការមហាជននៅតែជាបញ្ហា”។ កាសែតខ្មែរថាមស៍, ចុះថ្ងៃទី ២៦ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០១៩។ ចូលអានថ្ងៃទី ១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៩។ https://www.khmertimeskh.com/50617725/mob-justice-still-an-issue-un-rights-body/
40. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
41. ការិយាល័យឧត្តមស្នងការទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្ស (OHCHR), “ការកាត់ទោសដោយមហាជន ការបង្ការ និងការឆ្លើយតបនៅកម្ពុជា”, ចេញផ្សាយថ្ងៃទី ១៩ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៩។ ដូចយោងខាងលើ។
42. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
43. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។