យន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាត គឺជាយន្តការដែលមានចែងក្នុងមាត្រា ១២ នៃពិធីសារក្យូតូ ដែលបណ្តាប្រទេសក្នុងឧបសម្ព័ន្ធទី ១ (ប្រទេសអភិវឌ្ឍន៍) មានកាតព្វកិច្ចពិសេសក្នុងការកាត់បន្ថយការបញ្ចេញឧស្ម័នផ្ទះកញ្ចក់ ដើម្បីជួយប្រទេសដែលមិនមាននៅក្នុងឧបសម្ព័ន្ធ ១ (ប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍន៍) អនុវត្តសកម្មភាពកាត់បន្ថយ ឬស្រូប (ចាប់យក) ឧស្ម័នផ្ទះកញ្ចក់ យ៉ាងហោចណាស់មួយក្នុងចំណោមឧស្ម័នផ្ទះកញ្ចក់ទាំងប្រាំមួយ ដែលត្រូវមានតម្លៃស្មើនឹងកាបូនឌីអុកស៊ីតមួយតោន ក្នុងការសម្រេចគោលដៅនៃពិធីសារ។1 យន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាតដែលមាននៅក្នុងមាត្រា ១២ នៃពិធីសារក្យូតូ អនុញ្ញាតឱ្យរដ្ឋាភិបាល ឬអង្គភាពឯកជននៅក្នុងប្រទេសឧស្សាហកម្មអនុវត្តគម្រោងកាត់បន្ថយការបញ្ចេញឧស្ម័ននៅក្នុងប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍន៍ និងទទួលបានឥណទានជា “ការកាត់បន្ថយឧស្ម័នដែលបានបញ្ជាក់” ដែលអាចរាប់បញ្ចូលជាមួយនឹងគោលដៅកាត់បន្ថយជាតិបាន។2 ពិធីសារក្យូតូ គឺជាកិច្ចព្រមព្រៀងទីមួយនៅក្រោមអនុសញ្ញាក្របខ័ណ្ឌអង្គការសហប្រជាជាតិស្តីពីការប្រែប្រួលអាកាសធាតុដែលបានចូលជាធរមានក្នុងខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០០៥ ហើយបច្ចុប្បន្នមានភាគីចំនួន ១៩២។ 3 ពិធីសារនេះក៏មានការប្តេជ្ញាចំពោះប្រទេសឧស្សាហកម្ម និងសេដ្ឋកិច្ចក្នុងការផ្លាស់ប្តូរដើម្បីកំណត់ និងកាត់បន្ថយការបញ្ចេញឧស្ម័នផ្ទះកញ្ចក់តាមគោលដៅបុគ្គលដែលបានព្រមព្រៀងគ្នា។4 ធាតុសំខាន់នៃពិធីសារ គឺការបង្កើតយន្តការទីផ្សារដែលអាចបត់បែនបានដោយផ្អែកលើការធ្វើពាណិជ្ជកម្មនៃការអនុញ្ញាតការបញ្ចេញដែលផ្តល់ឱ្យពួកគេនូវមធ្យោបាយបន្ថែមដើម្បីបំពេញតាមគោលដៅតាមបីវិធី៖ (១) ការធ្វើពាណិជ្ជកម្មអេមីស្យុង (២) ការអនុវត្តរួមគ្នារវាងប្រទេសអភិវឌ្ឍន៍ដូចគ្នា និង (៣) យន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាតសំដៅលើកទឹកចិត្តឱ្យមានគម្រោងកាត់បន្ថយការបញ្ចេញឧស្ម័នរួមគ្នារវាងប្រទេសអភិវឌ្ឍន៍ និងប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍន៍5 ស្របតាមគោលដៅរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិស្តីពីការប្រែប្រួលអាកាសធាតុនៃស្ថេរភាពឧស្ម័នផ្ទះកញ្ចក់ក្នុងបរិយាកាសដល់កម្រិតមួយដែលអាចទប់ស្កាត់ផលប៉ះពាល់នៃគ្រោះថ្នាក់ដែលបណ្តាលមកពីសកម្មភាពរបស់មនុស្សលើប្រព័ន្ធអាកាសធាតុ។6
ឧស្ម័នផ្ទះកញ្ចក់ដែលត្រូវបានបញ្ជាក់នៅក្នុងពិធីសារក្យូតូ
ពិធីសារក្យូតូកំណត់ និងធ្វើនិយតកម្មឧស្ម័នផ្ទះកញ្ចក់សំខាន់ៗចំនួនប្រាំមួយ ដែលរួមចំណែកដ៏សំខាន់ដល់ការឡើងកំដៅផែនដី និងការប្រែប្រួលអាកាសធាតុ។ ឧស្ម័នទាំងនេះត្រូវបានកំណត់គោលដៅដោយសារតែសក្តានុពលកំដៅសកល ខ្ពស់ និងមានអាយុកាលក្នុងបរិយាកាសយូរ។7
- កាបូនឌីអុកស៊ីត (CO₂)៖ ការផលិតស៊ីម៉ងត៍ ការកាប់បំផ្លាញព្រៃឈើ និងការដុតឥន្ធនៈហ្វូស៊ីល។
- មេតាន (CH4)៖ ស្រូវ គោក្របី ការដុត និងការពុកផុយជីវម៉ាស និងការផលិតឥន្ធនៈហ្វូស៊ីល។
- អុកស៊ីដនីត្រូស (N2O)៖ ជី ការដុតឥន្ធនៈហ្វូស៊ីល ការបំប្លែងដីទៅជាកសិកម្ម ការគ្រប់គ្រងសំណល់រាវ និងសកម្មភាពឧស្សាហកម្ម។
- ហាយដ្រូភ្លុយអរ៉ូកាបូន(HFCs)៖ ទូរទឹកកក ម៉ាស៊ីនត្រជាក់ ស្ព្រាយបាញ់ ពពុះ និងឧស្សាហកម្ម។
- ពែរភ្លុយអរ៉ូកាបួ (PFCs)៖ ឧស្សាហកម្មអេឡិចត្រូនិច ការផលិតអាលុយមីញ៉ូម ទូរទឹកកក ការពន្លត់អគ្គីភ័យ និងឧស្សាហកម្ម។
- ស្ពាន់ធ័រ hexafluoride (SF6)៖ ឧស្សាហកម្មអេឡិចត្រូនិច និងអគ្គិសនី អ៊ីសូឡង់ និងការផលិតម៉ាញេស្យូម។
ដើម្បីអាចចូលរួមក្នុងយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាត ប្រទេសម្ចាស់ផ្ទះត្រូវរៀបចំស្ថាប័នជាក់លាក់មួយ ហើយអាជ្ញាធរជាតិដែលបានចាត់តាំង គឺជាតម្រូវការមួយសម្រាប់ការចូលរួមដោយភាគីនៅក្នុងយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាត។8 រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានតែងតាំងក្រសួងបរិស្ថានជាអាជ្ញាធរជាតិដែលបានចាត់តាំងសម្រាប់យន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាតនៅក្នុងខែកក្កដា ឆ្នាំ២០០៣ ហើយបានបង្កើតការិយាល័យប្រែប្រួលអាកាសធាតុកម្ពុជានៅក្នុងក្រសួងបរិស្ថាននៅឆ្នាំដដែលនោះ។9 រាជរដ្ឋាភិបាលបានដំឡើងឋានៈរបស់ការិយាល័យប្រែប្រួលអាកាសធាតុកម្ពុជាពីការិយាល័យទៅនាយកដ្ឋាន (នាយកដ្ឋានប្រែប្រួលអាកាសធាតុ) ក្នុងខែតុលា ឆ្នាំ២០០៩ ដែលជាការបង្ហាញពីការប្តេជ្ញាចិត្តរបស់រដ្ឋាភិបាលក្នុងការពង្រឹងស្ថាប័នប្រែប្រួលអាកាសធាតុនៅក្នុងប្រទេស។10 នាយកដ្ឋានប្រែប្រួលអាកាសធាតុបន្ថែមពីលើការបម្រើជាផ្នែកមួយនៃលេខាធិការដ្ឋានសម្រាប់អាជ្ញាធរជាតិដែលបានចាត់តាំងកម្ពុជា បាននិងកំពុងផ្សព្វផ្សាយយ៉ាងសកម្មនូវគម្រោងយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាតនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាផងដែរ។11
រចនាសម្ព័ន្ធអាជ្ញាធរជាតិដែលបានចាត់តាំងនៅកម្ពុជា
តួអង្គសំខាន់ | សមាសភាព | តួនាទី និងទំនួលខុសត្រូវ |
ក្រុមប្រឹក្សាអាជ្ញាធរជាតិដែលបានចាត់តាំង | តំណាងមកពី៖ ក្រសួងបរិស្ថាន ក្រសួងកសិកម្ម រុក្ខាប្រមាញ់ និងនេសាទ ក្រសួងឧស្សាហកម្ម រ៉ែ និងថាមពល ក្រសួងផែនការ ក្រសួងសាធារណការ និងដឹកជញ្ជូន និងក្រុមប្រឹក្សាអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជា។ |
|
លេខាធិការដ្ឋានអាជ្ញាធរជាតិដែលបានចាត់តាំង | នាយកដ្ឋានប្រែប្រួលអាកាសធាតុ ដើរតួជាលេខាធិការដ្ឋានអាជ្ញាធរជាតិដែលបានចាត់តាំង |
|
ក្រុមការងារបច្ចេកទេសអន្តរក្រសួង | មានក្រុមការងារបច្ចេកទេសសំខាន់ៗចំនួនពីរគឺ ក្រុមការងារបច្ចេកទេសថាមពល និងព្រៃឈើ។ |
|
ប្រភព៖ វិទ្យាស្ថានសម្រាប់យុទ្ធសាស្ត្របរិស្ថានសកល និងក្រសួងបរិស្ថាន12
ពេលវេលា និងសកម្មភាពសម្រាប់ការវាយតម្លៃគម្រោងយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាតដែលស្នើឡើងក្នុងប្រទេសកម្ពុជា13
ប្រភេទនៃគម្រោងយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាត
គម្រោងយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាតអាចជួយប្រទេសម្ចាស់ផ្ទះសម្រេចបាននូវការអភិវឌ្ឍន៍ប្រកបដោយចីរភាព និងកាត់បន្ថយការបញ្ចេញឧស្ម័ន ខណៈផ្តល់ឱ្យប្រទេសឧស្សាហូបនីយកម្មមានភាពបត់បែនខ្លះក្នុងការបំពេញគោលដៅនៃការបញ្ចេញឧស្ម័នរបស់ពួកគេ។ សកម្មភាពគម្រោងអាចពាក់ព័ន្ធនឹងគម្រោងអគ្គិសនីជនបទដោយប្រើបន្ទះស្រូបពន្លឺព្រះអាទិត្យ ឬការដំឡើងរោងចក្រប្រព្រឹត្តកម្មទឹកកខ្វក់។14 គម្រោងទាំងនេះរួមមាន៖ នៅក្នុងវិស័យថាមពលមានគម្រោងថាមពលកកើតឡើងវិញ (វារីអគ្គិសនី ខ្យល់ ពន្លឺព្រះអាទិត្យ និងជីវម៉ាស) វិធានការប្រសិទ្ធភាពថាមពល (អំពូលសន្សំសំចៃថាមពល) និងវិធានការប្រសិទ្ធភាពថាមពលនៅក្នុងឧស្សាហកម្ម។15 ការដឹកជញ្ជូនរួមមានការដឹកជញ្ជូនដោយបញ្ចេញកាបូនទាប (ការធ្វើដំណើរតាមរថយន្តក្រុង និងរថយន្តអគ្គិសនី)។16 តំបន់ទីក្រុងរួមមានការស្ដារឡើងវិញ និងការប្រើប្រាស់មេតានពីសំណល់រាវ និងសំណល់រឹង ខណៈពេលដែលកសិកម្ម និងការគ្រប់គ្រងធនធានធម្មជាតិរួមមានជីវឧស្ម័ន និងព្រៃឈើ។17
គម្រោងយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាតរបស់កម្ពុជា
ល | ឈ្មោះគម្រោង | ប្រភេទ | ទីតាំង |
១ | គម្រោង Angkor Bio Cogen18 | ជីវម៉ាស | ខេត្តកណ្តាល |
២ | គម្រោងជីវឧស្ម័ន TTY Cambodia19 | ជីវឧស្ម័ន | មេមត់ ខេត្តកំពង់ចាម |
៣ | រោងចក្រផលិតថាមពល មេតាន-សំរោងធំ20 | មេតានទៅជាថាមពល | កៀនស្វាយ ខេត្តកណ្តាល |
៤ | ការបង្កើតថាមពលកំដៅសំណល់ស៊ីម៉ងត៍កំពត21 | ថាមពលកម្តៅពីសំណល់ | ខេត្តកំពត |
៥ | គម្រោងជីវឧស្ម័ននៅរោងចក្រ MH Bio-Ethanol Distillery22 | ជីវឧស្ម័ន | ខេត្តកំពង់ស្ពឺ |
៦ | គម្រោងជីវឧស្ម័ន W2E Siang Phong23 | ជីវឧស្ម័ន | ខេត្តកណ្តាល |
៧ | គម្រោងវារីអគ្គិសនីស្ទឹងឬស្សីជ្រុំក្រោម24 | វារីអគ្គិសនី | ខេត្តកោះកុង |
៨ | គម្រោងវារីអគ្គិសនីស្ទឹងអាតៃ25 | វារីអគ្គិសនី | ខេត្តពោធិ៍សាត់ |
៩ | គម្រោងវារីអគ្គិសនីស្ទឹងតាតៃ26 | វារីអគ្គិសនី | ខេត្តកោះកុង |
១០ | គម្រោងសាងសង់ ធ្វើប្រតិបត្តិការ និងផ្ទេរ វារីអគ្គិសនីកំចាយ27 | វារីអគ្គិសនី | ខេត្តកំពត |
១១ | រោងចក្រផលិតថាមពលអគ្គិសនីប្រើមេតាន នៅក្រុមហ៊ុនសំរោងធំ កសិដ្ឋានចិញ្ចឹមសត្វកម្ពុជា28 | ជីវឧស្ម័ន | ខេត្តកណ្តាល |
១២ | គម្រោងវារីអគ្គិសនីស្ទឹងឬស្សីជ្រុំក្រោម29 | វារីអគ្គិសនី | ខេត្តកោះកុង |
១៣ | ការផ្លាស់ប្តូរអាកាសធាតុប្រកបដោយនិរន្តរភាពដោយមធ្យោបាយធ្វើដំណើរដើរដោយអគ្គិសនីនៅកម្ពុជា30 | ការដឹកជញ្ជូន | ទូទាំងប្រទេស |
១៤ | កាកសំណល់ទៅជាថាមពលដោយប្រើជីវម៉ាស ជីហ្គាស នៅក្នុងកម្មវិធីសកម្មភាពប្រទេសអភិវឌ្ឍន៍តិចតួចនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍31 | ជីវម៉ាស | ទូទាំងប្រទេស |
១៥ | កម្មវិធីប្រើប្រាស់ថាមពលក្នុងផ្ទះ32 | ប្រសិទ្ធភាពថាមពល | ទូទាំងប្រទេស |
បញ្ហាប្រឈមរបស់កម្ពុជាក្នុងការអនុវត្តយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាត
- សមត្ថភាពធនធានមនុស្សនៅមានកម្រិត៖ មានការខ្វះខាតបុគ្គលិកបណ្តុះបណ្តាលដែលអាចគ្រប់គ្រង និងប្រតិបត្តិគម្រោងយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាតដែលប៉ះពាល់ដល់សមត្ថភាពរបស់ប្រទេសក្នុងការចូលរួមយ៉ាងពេញលេញនៅក្នុងយន្តការនេះ។
- ការយល់ដឹង និងបច្ចេកវិទ្យា៖ នៅក្នុងកម្រិតក្នុងការយល់ដឹងទាក់ទងនឹងឱកាសយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាត និងលទ្ធភាពនៃជម្រើសបច្ចេកវិទ្យាសមស្របដែលអាចប្រើប្រាស់ក្នុងគម្រោងយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាត។
- គម្លាតទិន្នន័យ៖ អវត្ដមាននៃសំណុំទិន្នន័យដែលអាចទុកចិត្តបាន និងបើកទូលាយធ្វើឱ្យពិបាកក្នុងការវាយតម្លៃគម្រោងយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាតដែលមានសក្តានុពល និងផលប៉ះពាល់របស់វាឱ្យបានត្រឹមត្រូវ។ នេះរួមបញ្ចូលទាំងបញ្ហាប្រឈមក្នុងការប្រមូលកត្តាបំភាយឧស្ម័នក្នុងស្រុក និងទិន្នន័យសកម្មភាព។
- ឧបសគ្គផ្នែកហិរញ្ញវត្ថុ៖ មធ្យោបាយហិរញ្ញវត្ថុមានកម្រិតកំណត់សមត្ថភាពរបស់កម្ពុជាក្នុងការអនុវត្តដោយឯករាជ្យនូវជម្រើសនៃការសម្របខ្លួន និងកាត់បន្ថយ ដែលចាំបាច់សម្រាប់គម្រោងយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាត ដោយត្រូវការការគាំទ្រពីសហគមន៍អន្តរជាតិ។33
ទាក់ទងនឹងយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាត
ឯកសារយោង
- 1. កម្មវិធីបរិស្ថានរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ, “សេចក្តីណែនាំអំពីយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាត,” បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 2. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 3. ការប្រែប្រួលអាកាសធាតុរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ, “តើពិធីសារក្យូតូជាអ្វី?” បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 4. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 5. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 6. កម្មវិធីបរិស្ថានរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ, “សេចក្តីណែនាំអំពីយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាត,” បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 7. Michael Grubb, “សេដ្ឋកិច្ចនៃពិធីសារក្យូតូ,” សេដ្ឋកិច្ចពិភពលោក, ឆ្នាំ២០០៣, បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 8. អនុសញ្ញាក្របខ័ណ្ឌអង្គការសហប្រជាជាតិស្តីពីការប្រែប្រួលអាកាសធាតុ (UNFCCC), “អាជ្ញាធរជាតិដែលបានចាត់តាំង,” បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 9. ក្រសួងបរិស្ថាន, “ការទំនាក់ទំនងជាតិលើកទីពីររបស់កម្ពុជា៖ បានដាក់ស្នើក្រោមអនុសញ្ញាក្របខ័ណ្ឌអង្គការសហប្រជាជាតិស្តីពីការប្រែប្រួលអាកាសធាតុ,” ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០១៥, បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 10. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 11. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 12. វិទ្យាស្ថានយុទ្ធសាស្ត្របរិស្ថានសកល និងក្រសួងបរិស្ថាន “យន្តការទីផ្សារប្រទេស៖ កម្ពុជា,” ខែមករា ឆ្នាំ២០១៣, បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 13. ការិយាល័យប្រែប្រួលអាកាសធាតុនៃក្រសួងបរិស្ថាន, “ប្រទេសកម្ពុជាបានកំណត់អាជ្ញាធរជាតិនូវយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាត,” គណៈកម្មាធិការជាតិសម្រាប់ការអភិវឌ្ឍន៍តាមបែបប្រជាធិបតេយ្យនៅថ្នាក់ក្រោមជាតិ, ឆ្នាំ២០១០, បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 14. ធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ី, “យន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាត៖ ទិដ្ឋភាពទូទៅ,” ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១១, បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 15. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 16. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 17. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 18. ការប្រែប្រួលអាកាសធាតុរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ, “ការសម្របសម្រួលយន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាតនៅកម្ពុជា,” បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 19. វិទ្យាស្ថានយុទ្ធសាស្ត្របរិស្ថានសកល និងក្រសួងបរិស្ថាន, “យន្តការអភិវឌ្ឍន៍ស្អាតនៅកម្ពុជា,” ថ្ងៃទី៥ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០១០, បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 20. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 21. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 22. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 23. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 24. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 25. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 26. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 27. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 28. UNFCCC, “រោងចក្រផលិតថាមពលមេតាន នៅសំរោងធំ កសិដ្ឋានចិញ្ចឹមសត្វ ប្រទេសកម្ពុជា,” ឆ្នាំ២០០៦, បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 29. CamNess, “គម្រោងថាមពលស្អាតជាង ៥០០ មេហ្គាវ៉ាត់ត្រូវបានអនុម័ត,” ថ្ងៃទី៧ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៣, បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 30. UNFCCC, “ការផ្លាស់ប្តូរអាកាសធាតុប្រកបដោយនិរន្តរភាពដោយមធ្យោបាយធ្វើដំណើរដើរដោយអគ្គិសនីនៅកម្ពុជា,” ឆ្នាំ២០២២, បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 31. UNFCCC, “កាកសំណល់ទៅជាថាមពលដោយប្រើជីវម៉ាស ជីហ្គាស នៅក្នុងកម្មវិធីសកម្មភាពប្រទេសអភិវឌ្ឍន៍តិចតួចនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍,” ឆ្នាំ២០១៥, បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 32. UNFCCC, “កម្មវិធីប្រើប្រាស់ថាមពលក្នុងផ្ទះ,” ឆ្នាំ២០២០, បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
- 33. ក្រសួងបរិស្ថាន, “ការទំនាក់ទំនងជាតិលើកទីពីររបស់កម្ពុជា៖ បានដាក់ស្នើក្រោមអនុសញ្ញាក្របខ័ណ្ឌអង្គការសហប្រជាជាតិស្តីពីការប្រែប្រួលអាកាសធាតុ,” ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០១៥, បានចូលអាននៅថ្ងៃទី២២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២៥។
