កម្មវិធីប្រមូលផលរបស់ទីភ្នាក់ងារផ្តល់ជំនួយអភិវឌ្ឍន៍ ស.រ.អា. កំពុងជួយកសិករកម្ពុជា។ រូបភាព ដោយទីភ្នាក់ងារផ្តល់ជំនួយអភិវឌ្ឍន៍ ស.រ.អា. បានថតនៅថ្ងៃទី ០៩ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០១៣។ ក្រោមអាជ្ញាប័ណ្ណ CC BY-ND 2.0។
កម្ពុជាទទួលបានកំណើនសេដ្ឋកិច្ចប្រកបដោយនិរន្តរភាពគួរឱ្យកត់សម្គាល់ តែទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ភាពក្រីក្រ និងសន្តិសុខស្បៀងនៅតែជាបញ្ហាប្រឈម។ រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានទទួលស្គាល់ថាដើម្បីកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រគឺពន្លឿនវិស័យកសិកម្ម និងផ្តល់អាហារមានសុវត្ថិភាពដល់ប្រជាពលរដ្ឋគ្រប់រូប។1 អាទិភាពកំពូលរបស់រដ្ឋាភិបាលក្នុងការសម្រេចបាននូវគោលដៅជាតិរបស់ខ្លួនគឺការកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រដូចដែលបានបង្ហាញដោយគោលនយោបាយសំខាន់ៗដូចជា យុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណដំណាក់កាលទី ៤ របស់រាជរដ្ឋាភិបាល ផែនការយុទ្ធសាស្ត្រអភិវឌ្ឍជាតិ ២០១៩-២០២៣ កម្មវិធីកែទម្រង់ការគ្រប់គ្រងហិរញ្ញវត្ថុសាធារណៈ យុទ្ធសាស្ត្រជាតិស្តីពីសន្តិសុខស្បៀង និងអាហារូបត្ថម្ភ ២០១៤-២០១៨ និង ក្របខ័ណ្ឌគោលនយោបាយជាតិគាំពារសង្គម ២០១៦-២០២៥។ល។ ដោយក្តោបយកនូវការអភិវឌ្ឍន៍ប្រកបដោយចីរភាពឆ្នាំ ២០៣០ ថ្មី រាជរដ្ឋាភិបាលបានបញ្ចាក់អោយឃើញម្តងទៀតនូវការប្តេជ្ញាចិត្តយ៉ាងមុតមាំរបស់ខ្លួនក្នុងការកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រ និងលើកកំពស់សន្តិសុខស្បៀងនៅទូទាំងប្រទេសដូចដែលបានបង្ហាញនូវក្នុងក្របខណ្ឌគោលដៅអភិវឌ្ឍប្រកបដោយចីរភាពកម្ពុជាឆ្នាំ២០១៦-២០៣០ (គ.អ.ច.ក)។ រហូតមកដល់ពេលនេះ រាជរដ្ឋាភិបាលបានកាត់បន្ថយសមាមាត្រប្រជាជនដែលរស់នៅក្រោមខ្សែបន្ទាត់ភាពក្រីក្ររបស់ជាតិបានពាក់កណ្តាលដោយជោគជ័យក៏ដូចជាកាត់បន្ថយសមាមាត្រដែលរស់នៅក្នុងភាពអត់ឃ្លាន។2
ជំនួយសម្រាប់ការកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រ
ក្រៅពីកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងរបស់រាជរដ្ឋាភិបាល ជំនួយអភិវឌ្ឍន៍ពីដៃគូផ្សេងៗក៏បានចូលរួមចំណែកក្នុងការអភិវឌ្ឍរបស់ប្រទេសកម្ពុជាដូចគ្នាដែលភាគច្រើនយកតំបន់ជនបទជាចំណុចស្នូលសម្រាប់ដៃគូអភិវឌ្ឍន៍ក្នុងគម្រោងការណ៏នៃការកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រនៅកម្ពុជា។3 ដៃគូទ្វេភាគី និងពហុភាគីភាគច្រើនក៏ជួយដល់រាជរដ្ឋាភិបាលក្នុងការបំពេញគម្លាតនៃភាពក្រីក្រនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាដូចជា គម្លាតនៃការធ្វើពិពិធកម្មសេដ្ឋកិច្ច ធនធានមនុស្ស វិសមភាពប្រាក់ចំណូល ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធជាដើម។4 ក្នុងឆ្នាំ២០០៧ រដ្ឋាភិបាលបានណែនាំគំនិតផ្តួចផ្តើមបង្កើត កម្មវិធីអត្តសញ្ញាណបត្រគ្រួសារក្រីក្រ (IDPoor Program) ដែលត្រូវបានគាំទ្រដោយ Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) រដ្ឋាភិបាលអាល្លឺម៉ង់ និងរដ្ឋាភិបាលអូស្ត្រាលី។ កម្មវិធីនេះមានប្រយោជន៍សម្រាប់ដៃគូអភិវឌ្ឍន៍ណាដែលមានបំណងចង់អនុវត្តកម្មវិធីរបស់ពួកគេក្នុងចំណោមពលរដ្ឋក្រីក្រនៅកម្ពុជា។ បន្ថែមពីលើកម្មវិធីរបស់រដ្ឋាភិបាលក្នុងការលុបបំបាត់ភាពក្រីក្រ ដៃគូអភិវឌ្ឍន៍ដូចជា កម្មវិធីស្បៀងអាហារពិភពលោក (WFP) ធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ី (ADB) មូលនិធិកុមាររបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ (UNICEF) Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) និងសហភាពអឺរ៉ុប (EU) ក៏ដើរតួយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការផ្តល់មូលនិធិជំនួយដល់កម្មវិធីគាំពារសង្គមរបស់រដ្ឋាភិបាល (ដូចជាសុខុមាលភាពសង្គមរបស់ជនងាយរងគ្រោះ ប្រាក់សោធននិវត្តន៍ ការឆ្លើយតបជាបន្ទាន់ ការអភិវឌ្ឍន៍មូលធនមនុស្ស) ផងដែរ។ ដៃគូអភិវឌ្ឍក៏បានផ្តល់មូលនិធិជំនួយដល់សសរស្តម្ភសំខាន់នៃកម្មវិធីគាំពារសង្គមផ្សេងទៀតរបស់ប្រទេសកម្ពុជាដូចជាអាហារូបករណ៍ អប់រំបណ្ដុះបណ្ដាលបច្ចេកទេស និងវិជ្ជាជីវៈ(TVET) និងមូលនិធិសមធម៌សុខភាព (HEF)។5 ប៉ុន្តែការលុបបំបាត់ភាពក្រីក្រគឺជាដំណើរការរយៈពេលវែង ហើយពាក់ព័ន្ធស្ទើរតែគ្រប់វិស័យ រួមទាំងវិស័យសង្គម វិស័យសេដ្ឋកិច្ច និងវិស័យហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ។ ជាលទ្ធផល ដៃគូអភិវឌ្ឍន៍បានអនុវត្តជំនួយរបស់ពួកគេក្នុងវិស័យផ្សេងៗក្នុងគោលបំណងកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រនៅកម្ពុជា។6
ក្រៅពីការកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រតាមវិស័យ ដៃគូអភិវឌ្ឍន៍កំពុងជំរុញការចូលរួមរបស់ពួកគេនៅក្នុង (គ.អ.ច.ក) ផងដែរ។ គិតត្រឹមថ្ងៃទី ២៣ ឆ្នាំ២០២២ មានគម្រោងចំនួន ១៣២ ដែលត្រូវបានអនុវត្តដោយដៃគូអភិវឌ្ឍន៍ទ្វេភាគី និងពហុភាគីក្នុងកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងដើម្បីសម្រេចបាននូវគោលដៅ (គ.អ.ច.ក) ទី ១ ពុំមានភាពភាពក្រីក្រ។7
ក្រុមអង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាលដែលធ្វើការក្នុងប្រទេសកម្ពុជាក៏បានរួមចំណែកដល់វឌ្ឍនភាពរបស់ប្រទេសក្នុងការកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រដែលភាគច្រើនធ្វើឡើងតាមរយៈគម្រោងជួយគ្រួសារក្រីក្រ និងការលើកកម្ពស់ជីវភាពរបស់ពួកគេ។ ចាប់ពីឆ្នាំ ២០១៧ ដល់ឆ្នាំ ២០១៩ មានអង្គការក្រៅរដ្ឋាភិបាលចំនួន ២៨ ដែលត្រូវបានកំណត់ជាអ្នកផ្តល់វិភាគទានច្រើនជាងគេក្នុងប្រទេសកម្ពុជារួមមាន មូលនិធិមន្ទីរពេទ្យគន្ធបុប្ផា អង្គការទស្សនៈពិភពលោក Save the Children International ជាដើម។ ប្រហែល ៨៥% នៃធនធានប្រតិបត្តិការរបស់អង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាលសរុបត្រូវបានបែងចែកទៅឱ្យវិស័យសុខាភិបាល ការអប់រំ ការអភិវឌ្ឍន៍ជនបទ សុខុមាលភាពសហគមន៍ និងកសិកម្ម។8
ភាពក្រីក្រក្នុងទីក្រុង
ភាពក្រីក្រក្នុងទីក្រុងសំដៅទៅលើ «សំណុំនៃការលំបាកផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និងសង្គមដែលត្រូវបានរកឃើញនៅក្នុងទីក្រុងឧស្សាហកម្ម ហើយនោះគឺជាលទ្ធផលនៃការរួមបញ្ចូលគ្នានៃដំណើរការដូចជា៖ ការបង្កើតស្តង់ដាររស់នៅប្រកបដោយផាសុកភាព ការកើនឡើងនៃបុគ្គលនិយម ដំណើរការនៃការបែងចែកសង្គម និងការធ្វើឱ្យទីផ្សារការងារទ្វេ ដែលប្រែទៅជាពីរផ្នែកសង្គម។»9 ទោះបីជាតំបន់ទីក្រុងមានកម្រិតជីវភាព និងប្រាក់ចំណូលកាន់តែប្រសើរឡើងក៏ដោយ ក៏ភាពក្រីក្រនៅតែមានជាពិសេសបន្ទាប់ពីវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុពិភពលោក អត្រានៃភាពក្រីក្របានប្រែប្រួលនៅក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញហើយនៅឆ្នាំ ២០១២ វាលើសពីតំបន់ផ្សេងទៀតជាលើកដំបូង។10 គិតត្រឹមខែមីនា ឆ្នាំ២០២២ មានគម្រោងចំនួន ៤១ ដែលកំពុងដំណើរការនិងបានបញ្ចប់ក្នុងផ្នែករៀបចំផែនការទីក្រុងនិងការគ្រប់គ្រងដោយដៃគូអភិវឌ្ឍន៍ដូចជាធនាគារអភិវឌ្ឍអាស៊ី (ADB) គណៈកម្មការអឺរ៉ុប (EC)/សហភាពអឺរ៉ុប (EU) បារាំង ជប៉ុន និងសាធារណរដ្ឋកូរ៉េ ដើម្បីជួយទីក្រុងដោះស្រាយបញ្ហាប្រឈមក្រីក្រនៅក្នុងតំបន់រាជធានី។11
ជំនួយសន្តិសុខស្បៀង
ខណៈដែលកម្ពុជាកំពុងឆ្ពោះទៅរកប្រទេសដែលមានចំណូលមធ្យមកម្រិតខ្ពស់នៅឆ្នាំ ២០៣០ សន្តិសុខ និងអាហារូបត្ថម្ភគឺជាវិស័យសំខាន់មួយដែលនឹងជួយក្នុងការលុបបំបាត់ភាពក្រីក្រ និងធានាមិនមានភាពអត់ឃ្លានដូចដែលបានបង្ហាញក្នុង (គ.អ.ច.ក) ទី ២ គ្រោះអត់ឃ្លានស្មើសូន្យផងដែរ។ ដើម្បីបង្កើតប្រព័ន្ធអាហាររួមបញ្ចូលដោយជោគជ័យ កម្ពុជានៅតែបន្តបើកទ្វារសម្រាប់អ្នកពាក់ព័ន្ធ និងដៃគូអភិវឌ្ឍន៍សម្រាប់កិច្ចសហប្រតិបត្តិការដោយសារតែធនធាន និងសមត្ថភាពនៃការឆ្លើយតបរបស់រដ្ឋាភិបាលនៅមានកំណត់។12
នៅកម្ពុជា គ្រួសារប្រហែល ១,៧២៦,០០០ គឺជាគ្រួសារកាន់កាប់ផ្នែកកសិកម្ម យោងតាមការអង្កេតកសិកម្មអន្តរជំរឿនកម្ពុជាឆ្នាំ ២០១៩ (CIAS) ហើយវិស័យកសិកម្មមានចំនួន ២២% នៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប(GDP) ខណៈដែលមានអ្នកធ្វើការក្នុងវិស័យនេះប្រហែល ៣ លាននាក់ក្នុងឆ្នាំ ២០២០។ ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ ប្រជាជនក្រីក្រនឹងប្រជាជននៅជនបទនៅតែប្រឈមមុខនឹងកង្វះអាហារូបត្ថម្ភមិនគ្រប់គ្រាន់។ ជាងនេះទៅទៀត ការប្រែប្រួលអាកាសធាតុក៏បានបង្កជាការគំរាមកំហែងដល់វិស័យកសិកម្ម និងប៉ះពាល់ដល់ផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប (GDP) របស់កម្ពុជាផងដែរដោយសារកម្ពុជាជាប់ចំណាត់ថ្នាក់ជាប្រទេសដែលងាយរងគ្រោះបំផុតចំពោះអាកាសធាតុខ្លាំងលើសន្ទស្សន៍ហានិភ័យអាកាសធាតុសកល (Global Climate Risk Index)។13 អាស្រ័យហេតុនេះ ជំនួយអភិវឌ្ឍន៍ពីដៃគូក៏ជួយគាំទ្រក្នុងការបន្ស៊ាំទៅនឹងការប្រែប្រួលអាកាសធាតុសម្រាប់កសិករក្នុងស្រុកផងដែរ។ គិតត្រឹមឆ្នាំ ២០២១ កម្ពុជាបានទទួលគម្រោងចំនួន ៨៦ ក្នុងវិស័យសន្តិសុខស្បៀង និងអាហារូបត្ថម្ភពីដៃគូអភិវឌ្ឍន៍របស់ខ្លួនហើយ អង្គការស្បៀងអាហារ និងកសិកម្ម (FAO) នៅតែបន្តជាអ្នកផ្តល់ជំនួយកំពូលក្នុងវិស័យនេះ។14
គិតត្រឹមថ្ងៃទី ២៣ ឆ្នាំ២០២២ មានគម្រោងចំនួន ១២០ ដែលត្រូវបានអនុវត្តដោយដៃគូអភិវឌ្ឍន៍ទ្វេភាគី និងពហុភាគីក្នុងកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងដើម្បីសម្រេចបាននូវគោលដៅ (គ.អ.ច.ក) ទី ២ គ្រោះអត់ឃ្លានស្មើសូន្យ។15
ផែនការអនាគត
ដូចដែលបានរៀបរាប់ខាងលើ ការកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រគឺជាអាទិភាពស្នូលនៅក្នុងគោលនយោបាយរបស់រាជរដ្ឋាភិបាល ហើយជាលទ្ធផលអត្រានៃភាពក្រីក្របានធ្លាក់ចុះក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ។ ក្នុងឆ្នាំ ២០០៧ អត្រានៃភាពក្រីក្រមានចំនួន ៤៧,៨%16 និង ១៩% ក្នុងឆ្នាំ ២០១១17 និងបានធ្លាក់ចុះមកត្រឹម ១៣,៥% នៅក្នុងឆ្នាំ ២០១៤។18 ដោយសារបញ្ហាកូវីដ-១៩ អត្រាភាពក្រីក្របានកើនដល់ ១៧,៨% ក្នុងឆ្នាំ ២០២០។19 ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ការរក្សាអត្រានេះបានក្លាយជាបញ្ហាប្រឈមសម្រាប់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាដោយសារភាពក្រីក្រកាន់តែពិបាកទៅដល់។20 សកម្មភាពនាពេលអនាគតដែលអាចធ្វើទៅបានរបស់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា គឺការបង្កើនចំណែកនៃប្រាក់ចំណូលដែលទទួលបានដោយអ្នកក្រីក្របំផុត ២០% និងកែលម្អអាហារូបត្ថម្ភ។ នេះតម្រូវឱ្យប្រាក់ចំណូលរបស់ជនក្រីក្រកើនឡើងតាមសមាមាត្រទៅនឹងក្រុមផ្សេងទៀត និងការអន្តរាគមន៍បន្ថែមទៀតដើម្បីគាំទ្រដល់ជំនួយសង្គម ការផ្តល់អាហារបន្ថែម វិធានការសុខភាពសាធារណៈការចិញ្ចឹមសាលារៀន។ល។21
នៅឆ្នាំ ២០២១ រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាក៏បានចេញផ្សាយនូវផែនទីបង្ហាញផ្លូវរបស់កម្ពុជាសម្រាប់ប្រព័ន្ធស្បៀងអាហារសម្រាប់ការអភិវឌ្ឍប្រកបដោយចីរភាពឆ្នាំ ២០៣០ ដែលដាក់ចេញនូវទិដ្ឋភាពសំខាន់ៗចំនួនបួនដូចជា របបអាហារដែលមានសុខភាពល្អសម្រាប់ទាំងអស់គ្នា ការផ្តល់សិទ្ធិអំណាចដល់យុវជន ស្ត្រី និងជនងាយរងគ្រោះ ជីវភាពរស់រវើក និងប្រព័ន្ធអាហារធន់ និងអភិបាលកិច្ចសម្រាប់។ ប្រព័ន្ធអាហារដែលរួមបញ្ចូលកាន់តែច្រើន។ ទន្ទឹមនឹងនោះ ពីភាគីដៃគូអភិវឌ្ឍន៍មានគម្រោងកើនឡើងជាច្រើនដែលត្រូវបានគ្រោងទុកសម្រាប់ឆ្នាំខាងមុខ ទាំងការកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រ និងសន្តិសុខស្បៀង។22
ទាក់ទងនឹងការអភិវឌ្ឍ និងជំនួយសម្រាប់កាត់បន្ថយភាពក្រីក្រ និងសន្តិសុខស្បៀង
- ការអភិវឌ្ឍសង្គម
- គោលនយោបាយ និងបទប្បញ្ញត្តិស្តីអំពីភាពក្រីក្រ
- គោលដៅអភិវឌ្ឍន៍ប្រកបដោយចីរភាព
- គោលដៅទី១ ពុំមានភាពក្រីក្រ
- គោលដៅទី២ គ្រោះអត់ឃ្លានស្មើសូន្យ
ឯកសារយោង
- 1. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, «ផែនការយុទ្ធសាស្ត្រជាតិអភិវឌ្ឍន៍២០១៩-២០២៣,» ទំព័រ ២៧, ២០១៩, បានចូលអានខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២២។
- 2. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, «ក្របខ័ណ្ឌគោលដៅអភិវឌ្ឍន៍ប្រកបដោយចីរភាពរបស់កម្ពុជា (២០១៦-២០៣០),» ទំព័រ ១៦, បានចូលអានខែមីនា ឆ្នាំ២០២២។
- 3. វិទ្យាស្ថានខ្មែរសម្រាប់ប្រតិបត្តិការនិងសន្តិភាព, «វិធីសាស្ត្ររបស់អង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាលចំពោះការអភិវឌ្ឍសហគមន៍នៅតាមជនបទកម្ពុជា,» បានចូលអានខែមីនា ឆ្នាំ២០២២។
- 4. ធនាគារពិភពលោក, «កម្ពុជា៖ ការកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រ និងការចែករំលែកវិបុលភាព,» ថ្ងៃទី ២៩ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១៩, បានចូលអានខែមីនា ឆ្នាំ២០២២។
- 5. អង្គការសម្រាប់ការអភិវឌ្ឍ និងសហប្រតិបត្តិការសេដ្ឋកិច្ច, «ការពិនិត្យប្រព័ន្ធគាំពារសង្គមកម្ពុជា,» ទំព័រ ១២១, បានចូលអានខែមីនា ឆ្នាំ២០២២។
- 6. គណៈកម្មាធិការនីតិសម្បទា និងអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជានៃក្រុមប្រឹក្សាអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជា, «របាយការណ៏ស្តីពីប្រសិទ្ធភាពកិច្ចសហប្រតិបត្តិការអភិវឌ្ឍន៏និងភាពជាដៃគូរនៅកម្ពុជា,» ទំព័រ ១៩, មីនា ២០២០, បានចូលអានខែមីនា ២០២២។
- 7. គណៈកម្មាធិការនីតិសម្បទា និងអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជានៃក្រុមប្រឹក្សាអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជា, «របាយការណ៍មូលដ្ឋានទិន្នន័យ ODA កម្ពុជាឆ្នាំ២០២១,» បានចូលអានខែមីនា ឆ្នាំ២០២២។
- 8. គណៈកម្មាធិការនីតិសម្បទា និងអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជានៃក្រុមប្រឹក្សាអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជា, «របាយការណ៏ស្តីពីប្រសិទ្ធភាពកិច្ចសហប្រតិបត្តិការអភិវឌ្ឍន៏និងភាពជាដៃគូរនៅកម្ពុជា,» ទំព័រ ២៨-២៩, មីនា ២០២០, បានចូលអានខែមីនា ២០២២។
- 9. Ana Belén Cano-Hila, «ភាពក្រីក្រក្នុងទីក្រុង,» ថ្ងៃទី ១៥ ខែតុលា ឆ្នាំ២០២០, បានចូលអានខែមេសា ឆ្នាំ២០២២។
- 10. អង្គការសម្រាប់ការអភិវឌ្ឍ និងសហប្រតិបត្តិការសេដ្ឋកិច្ច, «ការពិនិត្យប្រព័ន្ធការពារសង្គមកម្ពុជា,» ទំព័រ ១២១, បានចូលអានខែមីនា ឆ្នាំ២០២២។
- 11. គណៈកម្មាធិការនីតិសម្បទា និងអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជានៃក្រុមប្រឹក្សាអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជា, «របាយការណ៍មូលដ្ឋានទិន្នន័យ ODA កម្ពុជាឆ្នាំ ២០២១,» បានចូលអានខែមីនា ឆ្នាំ២០២២។
- 12. គណៈកម្មាធិការនីតិសម្បទា និងអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជានៃក្រុមប្រឹក្សាអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជា, «សង្ខេបអំពីប្រទេសកម្ពុជា,» ទំព័រ ៥, បានចូលអានខែមីនា ឆ្នាំ២០២២។
- 13. GermanWatch, «សន្ទស្សន៍ហានិភ័យនៃអាកាសធាតុសកលឆ្នាំ២០២១៖ តើអ្នកណាខ្លះដែលរងគ្រោះបំផុតពីព្រឹត្តិការណ៍អាកាសធាតុខ្លាំងបំផុត? ព្រឹត្តិការណ៍ការបាត់បង់ដែលទាក់ទងនឹងអាកាសធាតុក្នុងឆ្នាំ២០១៩ និងឆ្នាំ២០០០ ដល់ឆ្នាំ២០១៩,» ខែមករា ឆ្នាំ២០២១, បានចូលអានខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២២។
- 14. គណៈកម្មាធិការនីតិសម្បទា និងអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជានៃក្រុមប្រឹក្សាអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជា, «របាយការណ៍មូលដ្ឋានទិន្នន័យ ODA កម្ពុជាឆ្នាំ២០២១,» បានចូលអានខែមីនា ឆ្នាំ២០២២។
- 15. គណៈកម្មាធិការនីតិសម្បទា និងអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជានៃក្រុមប្រឹក្សាអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជា, «របាយការណ៍មូលដ្ឋានទិន្នន័យ ODA កម្ពុជាឆ្នាំ២០២១,» បានចូលអានខែមីនា ឆ្នាំ២០២២។
- 16. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, «របាយការណ៍វឌ្ឍនភាពឆ្នាំ២០១៩នៃការសម្រេចបាននូវគោលដៅអភិវឌ្ឍន៍ប្រកបដោយចីរភាពរបស់កម្ពុជា ២០១៦-២០៣០,» បានចូលអានខែមីនា ឆ្នាំ២០២២។
- 17. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, «ផែនការយុទ្ធសាស្ត្រអភិវឌ្ឍន៍ជាតិ ២០១៩-២០២៣,» បានចូលអានខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២២។
- 18. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, «ផែនការយុទ្ធសាស្ត្រអភិវឌ្ឍន៍ជាតិ២០១៩-២០២៣,» ទំព័រ ១, បានចូលអានខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២២។
- 19. នៅ ស៊ីវុត្ថា, «ក្រសួងផែនការកែសម្រួលតួលេខបន្ទាត់ភាពក្រីក្រ,» ភ្នំពេញប៉ុស្តិ៏, បានចូលអានខែមេសា ឆ្នាំ២០២២។
- 20. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, «ក្របខ័ណ្ឌគោលដៅអភិវឌ្ឍន៍ប្រកបដោយចីរភាពកម្ពុជា (២០១៦-២០៣០),» ទំព័រ ១៦, បានចូលអានខែមីនា ឆ្នាំ២០២២។
- 21. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, «ក្របខ័ណ្ឌគោលដៅអភិវឌ្ឍន៍ប្រកបដោយចីរភាពរបស់កម្ពុជា (២០១៦-២០៣០),» ទំព័រ ២៧, បានចូលអានខែមីនា ឆ្នាំ២០២២។
- 22. គណៈកម្មាធិការនីតិសម្បទា និងអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជានៃក្រុមប្រឹក្សាអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជា, «របាយការណ៍មូលដ្ឋានទិន្នន័យ ODA កម្ពុជាឆ្នាំ២០២១,» បានចូលអានខែមីនា ឆ្នាំ២០២២។
