បន្ទាប់ពីការបោះឆ្នោតជាតិលើកដំបូងនៅឆ្នាំ ១៩៩៣ រដ្ឋាភិបាលបានរៀបចំ និងអនុវត្តគោលនយោបាយកំណែទម្រង់មីក្រូ និងម៉ាក្រូសេដ្ឋកិច្ច ព្រមទាំងកម្មវិធីកំណែទម្រង់រចនាសម្ព័ន្ធដើម្បីធ្វើសមាហរណកម្មសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជាទៅក្នុងតំបន់ និងពិភពលោកក៏ដូចជាជំរុញកំណើនសេដ្ឋកិច្ចរបស់ខ្លួន។1 ក្នុងរយៈពេលពីរទសវត្សបន្ទាប់ពីការបោះឆ្នោតនោះ ប្រទេសកម្ពុជាទទួលបានកំណើនសេដ្ឋកិច្ច និងការអភិវឌ្ឍគួរឱ្យកត់សម្គាល់ដោយផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប (ផសស) របស់ខ្លួនបានកើនឡើងជាមធ្យម ៧,៦% ក្នុងមួយឆ្នាំចន្លោះឆ្នាំ ១៩៩៥ និង២០១៤។2
ជាក់ស្តែងទិសដៅសេដ្ឋកិច្ចរបស់ប្រទេសកម្ពុជាត្រូវបានដឹកនាំដោយផែនការសេដ្ឋកិច្ចជាតិ និងគោលដៅសេដ្ឋកិច្ចសង្គម។ កម្មវិធីសម្រាប់ ៥ ឆ្នាំដំបូងនៃការស្តារ និងអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ចសង្គមគឺនៅឆ្នាំ ១៩៨៦-១៩៩០ ដែលបានផ្តល់អាទិភាពដល់ការអភិវឌ្ឍវិស័យកសិកម្ម ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ និងការកសាងឡើងវិញផ្សេងៗ។3 កម្មវិធីនេះត្រូវបានអនុវត្តតាមកម្មវិធីជាតិឆ្នាំ ១៩៩៤ ដើម្បីស្តារ និងអភិវឌ្ឍប្រទេសកម្ពុជាឡើងវិញ។ វាត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាកម្មវិធីជាតិពេញលេញដំបូងគេបង្អស់ ដែលបានផ្តល់នូវចក្ខុវិស័យអភិវឌ្ឍន៍រយៈពេលវែង ហើយវាបានក្លាយជាក្របខ័ណ្ឌសម្រាប់ផែនការជាតិជាបន្តបន្ទាប់ទៀត។ ផែនការអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ចសង្គមលើកទីមួយត្រូវបានបង្កើតឡើងសម្រាប់ឆ្នាំ ១៩៩៦-២០០០ ដែលគាំទ្រដោយកម្មវិធីវិនិយោគសាធារណៈដែលជាកម្មវិធីវិនិយោគរំកិល ៣ ឆ្នាំ។4 បន្ទាប់ពីកម្មវិធីនេះ ចក្ខុវិស័យ និងផែនការអភិវឌ្ឍវិស័យហិរញ្ញវត្ថុលើកដំបូង5ត្រូវបានដាក់ឲ្យអនុវត្តតាម ក្នុងនោះក៏រួមមានការអនុម័តទៅលើយុទ្ធសាស្ត្រកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រដែលបានចងក្រងឡើងនៅចុងឆ្នាំ ២០០២ ផងដែរ។6
រូបភាពទេសភាពនៃទីក្រុងភ្នំពេញ។ រូបថតដោយ: អង្គការទិន្នន័យអំពីការអភិវឌ្ឍ, ថតនៅថ្ងៃទី ០៥ ខែមករា ឆ្នាំ ២០២១ អាជ្ញាប័ណ្ណ CC BY-SA 4.0.
ចាប់តាំងពីឆ្នាំ ២០០៤ ផែនការយុទ្ធសាស្ត្រអភិវឌ្ឍន៍ជាតិ (NSDPs) ត្រូវបានអនុវត្តយោងតាមយុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណដើម្បីកំណើន ការងារ សមធម៌ និងប្រសិទ្ធភាព។ យុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណដែលត្រូវបានធ្វើបច្ចុប្បន្នភាពជាទៀងទាត់ ដែលត្រូវបានអនុម័តដោយរដ្ឋាភិបាលជាក្របខ័ណ្ឌណែនាំរបស់ជាតិ។ យុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណតំណាងឱ្យរបៀបវារៈគោលនយោបាយសេដ្ឋកិច្ចនៃវេទិកានយោបាយរបស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ដែលត្រូវបានបង្កើតឡើងជាផ្នែកមួយនៃក្របខណ្ឌគោលនយោបាយដែលមានលក្ខណៈគ្រប់ជ្រុងជ្រោយ ស៊ីសង្វាក់ និងប្រទាក់ក្រឡាគ្នាទៅវិញទៅមក។7 នៅក្នុងនេះ ផែនការយុទ្ធសាស្ត្រអភិវឌ្ឍន៍ជាតិបានសង្កត់ធ្ងន់លើអភិបាលកិច្ចល្អ ដែលត្រូវបានចាត់ថាជាស្នូលនៃយុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណ ក៏ដូចជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃការអនុវត្តផ្សេងៗទៅលើសមតុល្យម៉ាក្រូសេដ្ឋកិច្ចក្នុងវិស័យពាណិជ្ជកម្ម ថវិកា និងអតិផរណា ក៏ដូចជាការជំរុញកំណើន និងការធ្វើពិពិធកម្ម។8 ក្នុងនោះគោលបំណងចម្បងគឺដើម្បីធានាបាននូវគុណភាពជីវិតល្អប្រសើរសម្រាប់ប្រជាជនកម្ពុជានៅក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ និងផ្អែកលើច្បាប់។9
ជាការពិតណាស់ ប្រទេសកម្ពុជាប្តេជ្ញាក្នុងការក្លាយខ្លួនជាប្រទេសមានប្រាក់ចំណូលមធ្យមកម្រិតខ្ពស់នៅឆ្នាំ ២០៣០ និងជាប្រទេសមានប្រាក់ចំណូលខ្ពស់នៅឆ្នាំ ២០៥០។ ដូចនេះ គោលនយោបាយជាច្រើនត្រូវបានដាក់ចេញ ដើម្បីធានាកំណើនសេដ្ឋកិច្ចប្រកបដោយចីរភាព ដែលស្ថិតនៅក្នុងរង្វង់កំណើនសេដ្ឋកិច្ច ៧% ក្នុងមួយឆ្នាំ ដើម្បីពង្រីកមូលដ្ឋានកំណើន និងលើកកម្ពស់ការប្រកួតប្រជែង ខណៈពេលដែលរក្សាសេ្ថរភាពម៉ាក្រូសេដ្ឋកិច្ច10 និងលើកកម្ពស់ការបង្កើតគោលនយោបាយគ្រប់គ្រងហិរញ្ញវត្ថុឱ្យបានត្រឹមត្រូវ។11
គោលនយោបាយសារពើពន្ធ
គោលនយោបាយសារពើពន្ធសំដៅទៅលើការចាត់ចែងលើការចំណាយ និងប្រមូលពន្ធរបស់រដ្ឋាភិបាលសំដៅលើការដឹកនាំចង្កូតសេដ្ឋកិច្ចជាតិ។12 តួយ៉ាង ជាទូទៅរដ្ឋាភិបាលប្រើប្រាស់គោលនយោបាយសារពើពន្ធនេះ ដើម្បីជំរុញកំណើនសេដ្ឋកិច្ចឲ្យមានលក្ខណៈរឹងមាំ និងចីរភាព ព្រមទាំងកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រ។ ជាក់ស្តែង នៅប្រទេសកម្ពុជាគោលនយោបាយសារពើពន្ធគឺជាឧបករណ៍គន្លឹះសម្រាប់ជំរុញកំណើនសេដ្ឋកិច្ច កាត់បន្ថយភាពក្រីក្រ និងផ្តល់នូវការជំរុញខាងផ្នែកតម្រូវការរយៈពេលខ្លីក្នុងបរិបទសេដ្ឋកិច្ចដុល្លាររូបនីយកម្មខ្ពស់។13 លើសពីនេះ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាក៏បានផ្តោតសំខាន់លើកម្មវិធីកែទម្រង់ការគ្រប់គ្រងហិរញ្ញវត្ថុសាធារណៈប្រកបដោយមហិច្ឆតា (PFMRP) ដែលបានចាប់ផ្តើមតាំងពីឆ្នាំ ២០០៤។ ក្នុងនោះ ដំណាក់កាលដំបូងផ្តោតជាពិសេសទៅលើការកសាងភាពជឿជាក់លើថវិកា និងដំណាក់កាលបន្ទាប់ផ្តោតលើការរៀបចំគណនេយ្យភាពហិរញ្ញវត្ថុ។14
ក្នុងការអនុវត្តកម្មវិធីកំណែទម្រង់ការគ្រប់គ្រងហិរញ្ញវត្ថុសាធារណៈនេះ គោលបំណងចំនួនពីរត្រូវបានដាក់ចេញ ដូចជា៖
- ធ្វើសនិទានកម្មការចំណាយដោយផ្អែកលើគោលការណ៍តម្លាភាព គណនេយ្យភាព និងប្រសិទ្ធភាពសេដ្ឋកិច្ច និង
- ដើម្បីកែលំអការធ្វើសវនកម្ម និងលទ្ធកម្មសាធារណៈដោយផ្តល់អាទិភាពដល់ការចំណាយផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និងសង្គម ព្រមទាំងការវិនិយោគសាធារណៈ ជាពិសេសលើហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធរូបវ័ន្ត។15
ទន្ទឹមនេះ ប្រតិបត្តិការថវិកាទាំងផ្នែកចំណូល និងចំណាយត្រូវតែប្រតិបត្តិស្របតាមបទដ្ឋាន និងនីតិវិធីដែលបានបង្កើតឡើង។16
ការប្តេជ្ញាចិត្តរបស់រដ្ឋាភិបាលក្នុងការកែលំអការប្រមូលពន្ធ និងចំណូលមិនមែនពន្ធរួមមានការអនុវត្តយ៉ាងតឹងរឹងនៃច្បាប់ស្តីពីពន្ធដារ ការកាត់បន្ថយអំពើពុករលួយ និងការគេចពន្ធ និងការរុះរើវប្បធម៌លើកលែងពន្ធដែលមិនចាំបាច់។ ទន្ទឹមនឹងនេះរដ្ឋាភិបាលបានក៏ប្តេជ្ញាចិត្តពង្រីកមូលដ្ឋានពន្ធ ពង្រឹងរដ្ឋបាលពន្ធគយ និងការគ្រប់គ្រងតឹងរឹងលើទ្រព្យសម្បត្តិរដ្ឋ រួមមានទ្រព្យសម្បត្តិរូបី និងអរូបី សហគ្រាសរដ្ឋ និងការបណ្តាក់ទុនរួមគ្នាផ្សេងៗ។17
ដោយសារការធ្វើកំណែទម្រង់រដ្ឋបាលពន្ធជាបន្តបន្ទាប់ កម្ពុជាអាចជំរុញការប្រមូលចំណូលបានយ៉ាងច្រើនក្នុងប៉ុន្មានឆ្នាំថ្មីៗនេះ។ ចាប់តាំងពីឆ្នាំ ២០០៨ ក្នុងចំណោមកំណែទម្រង់ផ្សេងទៀតដែលមាន អគ្គនាយកដ្ឋានពន្ធគយ និងរដ្ឋាករបានដាក់ចេញនូវប្រព័ន្ធស្វ័យប្រវត្តិកម្មសម្រាប់ទិន្នន័យផ្ទាល់ខ្លួន (ASYCUDA) ក៏ដូចជាការពង្រឹងវិធានការប្រឆាំងការរត់ពន្ធផ្សេងៗ។18 ថ្មីៗនេះដែរ នៅក្នុងបរិបទនៃយុទ្ធសាស្ត្រជំរុញការកៀរគរចំណូលសម្រាប់ឆ្នាំ ២០១៤-២០១៨ អគ្គនាយកដ្ឋានពន្ធដារ (GDT) បានសង្កត់ធ្ងន់ទៅលើការផ្លាស់ប្តូរឆ្ពោះទៅរករបបពន្ធពិត ហើយបានបង្កើនសមត្ថភាពរបស់ខ្លួនក្នុងការធ្វើសវនកម្មពន្ធ និងសេវាកម្មពន្ធដែលនាំឱ្យមានការគោរពតាមបានល្អប្រសើរ។19
គោលនយោបាយរូបិយវត្ថុ
គោលនយោបាយរូបិយវត្ថុនៅកម្ពុជាត្រូវបានកំណត់ និងអនុវត្តដោយធនាគារជាតិនៃកម្ពុជាដែលជាអាជ្ញាធររូបិយវត្ថុរបស់ប្រទេស។ បេសកកម្មចម្បងរបស់ធនាគារជាតិនៃកម្ពុជា គឺដើម្បីរក្សាស្ថេរភាពតម្លៃ និងអភិវឌ្ឍ ព្រមទាំងទ្រទ្រង់វិស័យហិរញ្ញវត្ថុឱ្យមានស្ថេរភាពដើម្បីគាំទ្រដល់កំណើនសេដ្ឋកិច្ចប្រកបដោយចីរភាព តាមរយៈការកៀរគរធនធានប្រកបដោយប្រសិទ្ធភាព ការអភិវឌ្ឍវិស័យឯកជន ការបង្កើតការងារ ក៏ដូចជាការវិនិយោគផ្ទាល់ពីបរទេស (FDI)។20
តាមរយៈការបង្កើតឡើងដោយប្រុងប្រយ័ត្ននៃគោលនយោបាយរូបិយវត្ថុ កម្រិតអតិផរណាត្រូវបានគ្រប់គ្រងក្នុងអត្រាទាប ជាមួយនឹងអត្រាប្រចាំឆ្នាំតិចជាង ៥% ដែលជាកម្រិតទូទៅដែលត្រូវបានគេមើលឃើញថាសមស្របសម្រាប់ប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍន៍។ ទោះជាយ៉ាងណាក្តី នៅក្នុងបរិបទនៃសេដ្ឋកិច្ចដុល្លាររូបនីយកម្មខ្ពស់ ធនាគារជាតិនៃកម្ពុជាមានឧបសគ្គមួយចំនួនក្នុងការអនុវត្តគោលនយោបាយរូបិយវត្ថុប្រកបដោយប្រសិទ្ធភាព។2122 បច្ចុប្បន្នឧបករណ៍គោលនយោបាយរូបិយវត្ថុ ដែលត្រូវបានប្រើដើម្បីសម្រេចបាននូវស្ថេរភាពតម្លៃ គឺផ្អែកលើការកំណត់អត្រាការប្រាក់បម្រុង និងការធ្វើអន្តរាគមន៍ប្តូរប្រាក់បរទេសនៅក្នុងទីផ្សារ។ ទន្ទឹមនឹងនេះ ធនាគារជាតិនៃកម្ពុជាកំពុងបង្កើតឧបករណ៍គោលនយោបាយរូបិយវត្ថុបន្ថែម ដើម្បីបង្កើនប្រសិទ្ធភាពគោលនយោបាយរូបិយវត្ថុ តាមរយៈការចេញវិញ្ញាបនប័ត្រប្រាក់បញ្ញើដែលអាចចរចាបាន (NCDs) ការអភិវឌ្ឍទីផ្សារអន្តរធនាគារ និងទីផ្សាររូបិយវត្ថុ និងការជំរុញការប្រើប្រាស់ក្រដាស់ប្រាក់រៀលជាដើម។23
គោលនយោបាយអត្រាប្តូរប្រាក់ក៏ត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាឧបករណ៍គន្លឹះមួយនៅក្នុងគោលនយោបាយរូបិយវត្ថុរបស់ធនាគារជាតិនៃកម្ពុជាដែលគោលបំណងគឺដើម្បីសម្រេចបាននូវស្ថេរភាពតម្លៃ។ តាមរយៈការអនុវត្តរបបអណ្តែតទឹកដែលបានគ្រប់គ្រង NBC មានសមត្ថភាពធ្វើអន្តរាគមន៍ក្នុងទីផ្សារប្តូរប្រាក់បរទេសដើម្បីរក្សាអត្រាប្តូរប្រាក់ស្របតាមគោលដៅដែលបានកំណត់។24
លើសពីនេះ ប្រាក់បម្រុងកាតព្ចកិច្ចក៏ជាឧបករណ៍គោលនយោបាយរូបិយវត្ថុដែលត្រូវបានប្រើដើម្បីគ្រប់គ្រងល្បឿននៃកំណើនឥណទាន។ អត្រាប្រាក់បម្រុងកាតព្វកិច្ចសម្រាប់រូបិយប័ណ្ណបរទេស (ដុល្លារអាមេរិក) និងរូបិយប័ណ្ណក្នុងស្រុកបច្ចុប្បន្នត្រូវបានអនុវត្តខុសគ្នា។ អត្រាប្រាក់បម្រុងកាតព្វកិច្ចសម្រាប់រូបិយប័ណ្ណបរទេស និងរូបិយប័ណ្ណក្នុងស្រុកត្រូវបានកំណត់ ១២,៥% និង ៨% រៀងៗខ្លួន។ ធនាគារជាតិនៃកម្ពុជាបានផ្តល់អត្រាការប្រាក់លើប្រាក់បម្រុងកាតព្វកិច្ចចំនួន ៤,៥% នៃប្រាក់បម្រុងកាតព្វកិច្ចជារូបិយប័ណ្ណបរទេស ខណៈ ៨% ដែលនៅសល់មិនត្រូវបានផ្តល់ជាការប្រាក់អ្វីឡើយ ហើយខណៈពេលដែលការប្រាក់មិនត្រូវបានផ្តល់ជូនផងដែរសម្រាប់ប្រាក់បម្រុងកាតព្វកិច្ចជារូបិយប័ណ្ណរៀល។25
គោលនយោបាយអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ច
កសិកម្ម
គោលនយោបាយកសិកម្មរបស់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា គឺដើម្បីលើកកម្ពស់ផលិតភាពកសិកម្ម និងការធ្វើពិពិធកម្ម តាមរយៈធ្វើឱ្យវិស័យកសិកម្មដើរតួជាកម្លាំងជំរុញសម្រាប់កំណើនសេដ្ឋកិច្ច និងការកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រ។26 កសិកម្មគឺជាវិស័យសេដ្ឋកិច្ចដ៏សំខាន់មួយ ហើយកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងដើម្បីបង្កើនទិន្នផលទៅលើវិស័យនេះគឺមានសារៈសំខាន់ខ្លាំងសម្រាប់កំណើនបរិយាបន្នសេដ្ឋកិច្ច ពីព្រោះចំនួនកម្លាំងពលកម្មដ៏ច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ស្ថិតនៅក្នុងវិស័យនេះ។27 ក្នុងន័យនេះ ការផ្លាស់ប្តូរទិសដៅពីការពង្រីកដីកសិកម្ម ឬវិបុលវប្បកម្ម ទៅជាការពង្រីកផលិតភាពកសិកម្ម ឬប្រពលវប្បកម្មកសិកម្ម ជាពិសេសដោយការបង្កើនទិន្នផលដោយប្រើដីដែលមានស្រាប់តាមរយៈការពង្រឹងឲ្យបានកាន់តែខ្លាំងទៅលើការដាំដុះ បាននឹងកំពុងក្លាយជាអាទិភាពកំពូលរបស់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា។28
ផែនទីប្រព័ន្ធអេកូឡូស៊ីស្រូវ និងដីដាំដំណាំនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា
កាលពីពេលកន្លងទៅ ក្រសួងកសិកម្ម រុក្ខាប្រមាញ់ និងនេសាទ (MAFF) បានដាក់ចេញគោលនយោបាយផ្សព្វផ្សាយកសិកម្ម ដើម្បីធានាថាកសិករ និងសហគមន៍របស់ពួកគេអាចទទួលបាននូវចំណេះដឹង ជំនាញ និងបច្ចេកទេសកសិកម្មកាន់តែប្រសើរឡើង។ លើសពីនេះរដ្ឋាភិបាលក៏បានណែនាំផងដែរនូវឯកសារគោលនយោបាយស្តីពីការជំរុញផលិតកម្មស្រូវ និងការនាំចេញអង្ករ។ ជាលទ្ធផល បរិមាណនាំចេញអង្កររបស់កម្ពុជាបានកើនឡើងប្រមាណជា ៦៧% ក្នុងរយៈពេល ៥ ឆ្នាំគិតចាប់ពីឆ្នាំ ២០១៤ ដល់ឆ្នាំ ២០១៨។29
ទេសចរណ៍
ប្រទេសកម្ពុជាត្រូវបានគេស្គាល់ថាជាទិសដៅទេសចរណ៍វប្បធម៌ និងធម្មជាតិដ៏ល្បីល្បាញមួយ។3031 វិស័យទេសចរណ៍មានការរីកចម្រើនឥតឈប់ឈរ និងបានរួមចំណែកដល់ជាង ១០% នៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបជាតិ (ផសស) ក្នុងទសវត្សឆ្នាំ ២០០០។ ក្នុងនោះ វាត្រូវបានកំណត់ថាជាវិស័យអាទិភាពកំពូល ហើយថែមទាំងត្រូវបានគេដាក់ឈ្មោះថា “មាសបៃតង” ពីព្រោះវាមិនត្រឹមតែបង្កើតឱកាសការងារ លើកកម្ពស់ជីវភាពប្រជាជន និងបង្កើតប្រាក់ចំណូលជាតិប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែវាក៏បានទាក់ទាញការវិនិយោគផ្ទាល់ក្នុងស្រុក និងបរទេស ក៏ដូចជាលំហូររូបិយប័ណ្ណអន្តរជាតិផងដែរ។ទាំងអស់នេះបានរួមចំណែកដល់ការអភិវឌ្ឍសេដ្ឋកិច្ចសង្គមរបស់ប្រទេសកម្ពុជាទាំងមូល។3233
រដ្ឋាភិបាលបានដាក់ចេញនូវគោលនយោបាយអាទិភាពក្នុងវិស័យនេះ ដូចជាផែនការយុទ្ធសាស្ត្រអភិវឌ្ឍន៍ទេសចរណ៍ឆ្នាំ ២០១២-២០២០ ជាដើម។ ផែនការនេះបានដាក់ចេញនូវចក្ខុវិស័យសម្រាប់ការអភិវឌ្ឍវិស័យទេសចរណ៍នៅកម្ពុជា តាមរយៈយុទ្ធសាស្ត្រជាច្រើនរួមមានការអភិវឌ្ឍផលិតផលទេសចរណ៍ ធ្វើទីផ្សារ និងការផ្សព្វផ្សាយទេសចរណ៍ ការសម្របសម្រួលការធ្វើដំណើរ ការដឹកជញ្ជូន ការគ្រប់គ្រងផលប៉ះពាល់ទេសចរណ៍ សុវត្ថិភាព បទប្បញ្ញត្តិ និងការអភិវឌ្ឍធនធានមនុស្ស។34 ក្រសួងទេសចរណ៍ក៏មានកាតព្វកិច្ចអនុវត្តគោលនយោបាយផ្សេងទៀតផងដែរ ក្នុងការធានានូវកំណើន និងនិរន្តរភាពនៃវិស័យទេសចរណ៍ ជំរុញការវិនិយោគក្នុងវិស័យទេសចរណ៍បន្ថែមទៀត ក៏ដូចជាលើកទឹកចិត្តដល់ចលនាប្រកួតប្រជែង ទីក្រុងស្អាត រមណីយដ្ឋានស្អាត សេវាកម្មល្អ, បដិសណ្ឋារកិច្ចល្អ និងចលនាកម្ពុជាស្អាតរួមគ្នា ជាមួយនឹងការពង្រឹងឧស្សាហកម្មវិស័យទេសចរណ៍ផ្សេងៗទៀតស្ថិតនៅក្រោមស្លាក សេវាកម្មមួយ ស្តង់ដារមួយ។3536
ឧស្សាហកម្ម
នៅចុងទសវត្សឆ្នាំ ១៩៩០ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានដាក់ចេញនូវផែនការសកម្មភាពអភិវឌ្ឍន៍ឧស្សាហកម្ម ឆ្នាំ ១៩៩៨-២០០៣ ដែលមានគោលដៅសំខាន់ពីរ គឺការអភិវឌ្ឍឧស្សាហកម្មតម្រង់ទិសដៅនាំចេញ និងការអភិវឌ្ឍផលិតកម្មជំនួសការនាំចូលទំនិញប្រើប្រាស់ដែលបានជ្រើសរើស។ ផែនការដាក់ចេញឡើងផ្អែកលើការទទួលស្គាល់ថា កត្តាជំរុញកំណើនដូចជាកសិកម្ម ទេសចរណ៍ ផលិតកម្មកាត់ដេរ និងសំណង់ នឹងមិនអាចធានាបាននូវកំណើនខ្ពស់ក្នុងរយៈពេលវែងនោះទេ។37
ជាមួយគោលដៅដូចគ្នានេះដែរ រដ្ឋាភិបាលបានបន្តរដាក់ចេញផែនការអភិវឌ្ឍន៍ឧស្សាហកម្មឆ្នាំ ២០១៥-២០២៥ ដើម្បីរក្សាកំណើនសេដ្ឋកិច្ចខ្ពស់ប្រកបដោយនិរន្តរភាព និងបរិយាបន្ន តាមរយៈការធ្វើពិពិធកម្មសេដ្ឋកិច្ច ពង្រឹងភាពប្រកួតប្រជែង និងលើកកម្ពស់ផលិតភាព។ គោលដៅនេះធ្វើឡើងផ្អែកលើការយល់ដឹងអំពីការផ្លាស់ប្តូររចនាសម្ព័ន្ធនៅក្នុងសេដ្ឋកិច្ចក្នុងស្រុក និងប្រជាសាស្ត្រ ក៏ដូចជាការកើនឡើងនៃការប្រកួតប្រជែង និងភាពងាយរងគ្រោះរបស់កម្ពុជាទៅនឹងវិបត្ដិខាងក្រៅផ្សេងៗ។38
រដ្ឋាភិបាលបាននឹងកំពុងកំណត់ និងគាំទ្រប្រភពសក្តានុពលនៃកំណើនថ្មីទាំងផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចនាពេលបច្ចុប្បន្ន និងថ្មី ដោយផ្អែកលើការអនុវត្តផែនការអភិវឌ្ឍឧស្សាហកម្មឆ្នាំ ២០១៥-២០២៥ នេះ។ ជាក់ស្តែង ផែនការអភិវឌ្ឍឧស្សាហកម្មនេះកំពុងរៀបចំយុទ្ធសាស្ត្រសម្រាប់វិស័យកាត់ដេរសម្លៀកបំពាក់ និងស្បែកជើង ដោយធ្វើឱ្យប្រសើរឡើងនូវប្រតិបត្តិការនៃតំបន់សេដ្ឋកិច្ចពិសេស (SEZs) រៀបចំផែនការមេសម្រាប់វិស័យទេសចរណ៍ អភិវឌ្ឍសេវាកម្មកម្សាន្ត និងជំរុញការអភិវឌ្ឍលើធនធានធម្មជាតិនៅក្នុងវិស័យដូចជាឧស្សាហកម្មប្រេង និងឧស្ម័នជាដើម។39
ផែនទីទីតាំងតំបន់សេដ្ឋកិច្ចពិសេស និងប្លុកប្រែង និងឧស្ម័ននៅកម្ពុជា
ក្នុងនោះដែរ ការលើកលែងពន្ធត្រូវបានផ្តល់ជូនលើទំនិញអន្តរការីនាំចូល និងលើការនាំចេញទំនិញសម្រេច។40 ថ្មីៗនេះរដ្ឋាភិបាលបានធ្វើវិសោធនកម្មច្បាប់ស្តីពីការវិនិយោគ ក្នុងគោលបំណងទាក់ទាញការវិនិយោគបន្ថែម ដោយបង្កើតភាពបើកចំហ និងបរិយាកាសអំណោយផលសម្រាប់វិនិយោគិន ឧទាហរណ៍ការការពារឯកសិទ្ធិ និងផលប្រយោជន៍របស់វិនិយោគិន។41
ការគាំទ្រលើការអភិវឌ្ឍន៍វិស័យឯកជន
វិស័យឯកជនត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាក្បាលម៉ាស៊ីននៃកំណើនសេដ្ឋកិច្ច ហើយរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានដើរតួនាទីជាអ្នកបង្កើតយុទ្ធសាស្ត្រ តួយ៉ាងដូចជាការបង្កើតបរិយាកាសអំណោយផលដល់សហគ្រាសឯកជន និងលើកកម្ពស់ដំណើរការអភិវឌ្ឍន៍ផ្សេងៗជាដើម។4243 រដ្ឋាភិបាលបានផ្តួចផ្តើមយន្តការវេទិការដ្ឋាភិបាល និងវិស័យឯកជន (Government-Private Sector Forum) ដើម្បីបង្កើតជាវេទិកាសម្រាប់វិស័យឯកជនដើម្បីពិភាក្សា និងលើកឡើងនូវក្តីកង្វល់ផ្សេងៗដែលទាក់ទងនឹងការអភិវឌ្ឍរបស់ពួកគេ។ គោលបំណងនៃវេទិកាគឺដើម្បីពង្រឹង និងជួយដល់វិស័យឯកជនឱ្យកាន់តែមានផលិតភាព និងបម្រើជាក្បាលម៉ាស៊ីន សម្រាប់កំណើនសេដ្ឋកិច្ច។ លើសពីនេះ រដ្ឋាភិបាលក៏បានដាក់ចេញនូវគោលនយោបាយគាំទ្រផ្សេងទៀតដូចជាការធ្វើសមាហរ័ណកម្មចូលទៅកាន់ទីផ្សារអន្តរជាតិ និងពង្រឹងក្របខ័ណ្ឌច្បាប់សម្រាប់សហគ្រាសឯកជន។ ជាក់ស្តែង រដ្ឋាភិបាលបានបង្កើតច្បាប់ បទប្បញ្ញត្តិ និងពង្រឹងសមត្ថភាពស្ថាប័ន ដើម្បីជួយសម្រួលដល់ការធ្វើធុរកិច្ច ពាណិជ្ជកម្ម និងការវិនិយោគឯកជន ព្រមទាំងការលើកទឹកចិត្តឱ្យមានការប្រកួតប្រជែងដោយយុត្តិធម៌ តម្លាភាព គណនេយ្យភាព និងភាពជាដៃគូប្រកបដោយផ្លែផ្ការវាងវិស័យឯកជន និងវិស័យសាធារណៈ។44
គោលនយោបាយសំខាន់មួយទៀតរបស់រដ្ឋាភិបាល គឺការប្តេជ្ញាចិត្តក្នុងការលើកកម្ពស់សហគ្រាសខ្នាតតូច និងមធ្យម។ រដ្ឋាភិបាលបានដាក់ចេញនូវគោលនយោបាយដើម្បីលើកទឹកចិត្ត និងធ្វើឱ្យសហគ្រាសខ្នាតតូច និងមធ្យមនៅកម្ពុជាមានការប្រកួតប្រជែង និងផលិតភាពខ្ពស់ជាងមុន ដើម្បីធ្វើសមាហរណកម្មខ្សែសង្វាក់តម្លៃក្នុងតំបន់ និងពិភពលោក និងជាពិសេសការធ្វើឌីជីថលនីយកម្មសហគ្រាសនៅក្នុងយុគសម័យឧស្សាហកម្ម ៤.០។45 អនុក្រឹត្យលេខ ១២៤ អនក្រ បក បានណែនាំអំពីការលើកទឹកចិត្តផ្នែកពន្ធដារសម្រាប់សហគ្រាសដែលបានចុះបញ្ជី រួមទាំងការលើកលែងពន្ធលើប្រាក់ចំណូលចាប់ពី ៣ឆ្នាំ ទៅ ៥ឆ្នាំ សម្រាប់សហគ្រាសដែលបានចុះបញ្ជីថ្មី46 ក៏ដូចជាការបង្កើតធនាគារសហគ្រាសខ្នាតតូច និងមធ្យម (SME Bank) ដែលមានគោលបំណងជួយសម្រួលដល់លទ្ធភាពទទួលបានធនធានហិរញ្ញវត្ថុសម្រាប់ការអភិវឌ្ឍសហគ្រាសខ្នាតតូច និងមធ្យម។47
ការធ្វើសមាហរណកម្មទៅក្នុងតំបន់ និងពិភពលោក
ជាកាពិតណាស់ ការធ្វើសមាហរណកម្មសេដ្ឋកិច្ចរបស់ខ្លួនចូលទៅក្នុងតំបន់ និងពិភពលោកបានអនុញ្ញាតឱ្យប្រទេសកម្ពុជាទទួលបានផលប្រយោជន៍គួរឱ្យកត់សម្គាល់ទៅលើវិស័យពាណិជ្ជកម្ម និងអត្ថប្រយោជន៍ នៃការហូរចូលនូវវិនិយោគបរទេស (FDI)។ កំណើនសេដ្ឋកិច្ចនៅកម្ពុជាត្រូវបានសម្រេច តួយ៉ាងដោយការផ្លាស់ប្តូរទៅរកសេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរី ជាមួយនឹងការបើកចំហពាណិជ្ជកម្ម និងលំហូរមូលធនដែលគាំទ្រដោយជំនួយអភិវឌ្ឍន៍នាន ការចូលទៅកាន់ទីផ្សារអនុគ្រោះពន្ធនៃសហភាពអឺរ៉ុប និងសហរដ្ឋអាមេរិក48 ក៏ដូចជាការហូរចូលនូវវិនិយោគបរទេស ខណៈដែលលំហូរវិនិយោគផ្ទាល់ពីបរទេសយ៉ាងច្រើនត្រូវបានប៉ាន់ស្មានចំនួន ១៣% នៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបក្នុងឆ្នាំ ២០១៨។ ជាក់ស្តែង ចិនបានក្លាយជាវិនិយោគិនធំជាងគេតែមួយ ឧទាហរណ៍នៅឆ្នាំ ២០១៧ និង ២០១៨ ប្រទេសចិនមានទំហំវិនិយោគចំនួន ២៣% ស្មើនឹង ២,៧ ពាន់លានដុល្លារ និងទំហំវិនិយោគឯទៀតក្រៅពីចិននៅកម្ពុជាមានទំហំ ២៦% ដែលមានតម្លៃស្មើនឹង ៣,១ ពាន់លានដុល្លារ។ បន្ទាប់មកទៀតគឺការវិនិយោគផ្ទាល់ពីបរទេស រួមមានពីបណ្តាប្រទេសជាសមាជិកអាស៊ានដែលសរុបចូលគ្នាមានទំហំ ២២% នៅឆ្នាំ ២០១៧ និងទំហំ ២៥% ក្នុងឆ្នាំ២០១៨។49
លើសពីនេះ ប្រទេសកម្ពុជាក្រោមបរិប័ទពាណិជ្ជកម្មសេរីបានចូលរួមចំណែកយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រ និងលើកកម្ពស់កំរិតជីវភាពរស់នៅរបស់ប្រជាជន។5051 ចាប់តាំងពីបានចូលជាសមាជិកអង្គការពាណិជ្ជកម្មពិភពលោក (WTO) ក្នុងឆ្នាំ ២០០៤ និងអាស៊ាននៅឆ្នាំ ១៩៩៩ ប្រទេសកម្ពុជាបានបន្តធ្វើសេរីភាវូបនីយកម្មពាណិជ្ជកម្មរបស់ខ្លួន និងធានានូវលំហូរទំនិញ និងសេវាកម្មដោយសេរីនៅក្នុងទីផ្សារក្នុងតំបន់ និងពិភពលោក។52 ដូចមានចែងនៅក្នុងយុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណរបស់ខ្លួន រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានប្តេជ្ញាអនុវត្តកាតព្វកិច្ចរបស់ខ្លួនយ៉ាងម៉ឺងម៉ាត់ក្រោមអង្គការពាណិជ្ជកម្មពិភពលោក និងប្រើប្រាស់ឱកាសនេះដើម្បីធ្វើកំណែទម្រង់លើគ្រប់វិស័យនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ដើម្បីទទួលបានអត្ថប្រយោជន៍នៅក្នុងក្របខ័ណ្ឌអង្គការពាណិជ្ជកម្មពិភពលោក។53
ទាក់ទងនឹងគោលនយោបាយ និងការគ្រប់គ្រងសេដ្ឋកិច្ច
- សេដ្ឋកិច្ច និងពាណិជ្ជកម្ម
- គោលនយោបាយ និងបទប្បញ្ញត្តិស្តីពីសេវាកម្មធនាគារ និងហិរញ្ញវត្ថុ
- សហគ្រាស ខ្នាតតូច និងមធ្យម (SME)
- ពលកម្ម
- គោលនយោបាយ និងការគ្រប់គ្រងវិស័យកសិកម្ម
- រដ្ឋាភិបាល
- ទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិ
- គោលនយោបាយ និងការគ្រប់គ្រងបរិស្ថាន និងធនធានធម្មជាតិ
- គោលនយោបាយ និងការគ្រប់គ្រងដីធ្លី
ឯកសារយោង
- 1. ឆែរ សុខទី និង អ៊ុង លុយណា «ប្រវត្តិសេដ្ឋកិច្ចនៃឧស្សាហូបនីយកម្មនៅកម្ពុជា» ខែកក្កដា ឆ្នាំ ២០១៦។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ០៨ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 2. ធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ី (ADB) «ការសិក្សាលើប្រទេសកម្ពុជាក្នុងការធ្វើពិពិធកម្មក្រៅពីវិស័យសម្លៀកបំពាក់ និងទេសចរណ៍» ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ ២០១៤។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 3. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
- 4. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
- 5. ធនាគារជាតិនៃកម្ពុជា «ផែនការអភិវឌ្ឍវិស័យហិរញ្ញវត្ថុឆ្នាំ ២០១៦-២០២៥» ថ្ងៃទី ២១ ខែតុលាឆ្នាំ២០១៦។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 6. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «យុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណសម្រាប់កំណើន ការងារ សមធម៌ និងប្រសិទ្ធភាព៖ ការប្រជុំគណៈរដ្ឋមន្ត្រីដំបូងនៃនីតិកាលទី ៣ នៃរដ្ឋសភាជាតិនៅទីស្តីការគណៈរដ្ឋមន្ត្រី» ថ្ងៃទី ១៦ ខែកក្កដា ឆ្នាំ ២០១៤។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 7. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
- 8. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «ផែនការយុទ្ធសាស្ត្រអភិវឌ្ឍន៍ជាតិឆ្នាំ (NSDP) ២០១៩-២០២៣» ថ្ងៃទី ០១ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៩។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 9. ធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ី (ADB) «ការសិក្សាលើប្រទេសកម្ពុជាក្នុងការធ្វើពិពិធកម្មក្រៅពីវិស័យសម្លៀកបំពាក់ និងទេសចរណ៍» ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ ២០១៤។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 10. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «យុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណដំណាក់កាលទី ៤ របស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា» ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៨។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 11. ក្រសួងសេដ្ឋកិច្ច និងហិរញ្ញវត្ថុ «កម្មវិធីកំណែទម្រង់ការគ្រប់គ្រងហិរញ្ញវត្ថុសាធារណៈ (PFMRP)» ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០០៤។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 12. មូលនិធិរូបិយវត្ថុអន្ដរជាតិ (IMF) «គោលនយោបាយសារពើពន្ធ៖ ការប្រមូលចំណូល និងការចំណាយ» ថ្ងៃទី ២៤ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 13. ធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ី (ADB) «ការសិក្សាលើប្រទេសកម្ពុជាក្នុងការធ្វើពិពិធកម្មក្រៅពីវិស័យសម្លៀកបំពាក់ និងទេសចរណ៍» ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ ២០១៤។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 14. ក្រសួងសេដ្ឋកិច្ច និងហិរញ្ញវត្ថុ «របាយការណ៍នៃការវាយតម្លៃលើប្រព័ន្ធគ្រប់គ្រងហិរញ្ញវត្ថុសាធារណៈនៅកម្ពុជាឆ្នាំ ២០១៥ ដោយផ្អែកលើវិធីសាស្ត្រចំណាយសាធារណៈ និងគណនេយ្យភាពហិរញ្ញវត្ថុ» ថ្ងៃទី ៣១ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០១៥។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 15. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
- 16. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
- 17. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «យុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណសម្រាប់កំណើន ការងារ សមធម៌ និងប្រសិទ្ធភាព៖ ការប្រជុំគណៈរដ្ឋមន្ត្រីដំបូងនៃនីតិកាលទី ៣ នៃរដ្ឋសភាជាតិនៅទីស្តីការគណៈរដ្ឋមន្ត្រី» ថ្ងៃទី ១៦ ខែកក្កដា ឆ្នាំ ២០១៤។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 18. ធនាគារពិភពលោក (WB) «ការកែលម្អប្រសិទ្ធភាពនៃហិរញ្ញវត្ថុសាធារណៈ៖ ការពិនិត្យឡើងវិញការចំណាយសាធារណៈនៅកម្ពុជា» ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០១៩។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 19. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «គណៈកម្មាធិការដឹកនាំនៃការកែទម្រង់ការគ្រប់គ្រងហិរញ្ញវត្ថុសាធារណៈ៖ សេចក្តីព្រាងចុងក្រោយនៃរបាយការណ៍វឌ្ឍនភាពនៃការអនុវត្តកម្មវិធីកែទម្រង់ការគ្រប់គ្រងហិរញ្ញវត្ថុសាធារណៈសម្រាប់ឆ្នាំ ២០១៨» ឆ្នាំ២០១៨។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 20. ធនាគារជាតិនៃកម្ពុជា «គោលនយោបាយរូបិយវត្ថុ៖ ទិដ្ឋភាពទូទៅលើគោលនយោបាយ» ឆ្នាំ ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៥ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 21. ធនាគារពិភពលោក (WB) «ការកែលម្អប្រសិទ្ធភាពនៃហិរញ្ញវត្ថុសាធារណៈ៖ ការពិនិត្យឡើងវិញការចំណាយសាធារណៈនៅកម្ពុជា» ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០១៩។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 22. ធនាគារជាតិនៃកម្ពុជា «គោលនយោបាយរូបិយវត្ថុ៖ ទិដ្ឋភាពទូទៅលើគោលនយោបាយ» ឆ្នាំ ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៥ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 23. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
- 24. ធនាគារជាតិនៃកម្ពុជា «គោលនយោបាយរូបិយវត្ថុ៖ គោលនយោបាយអត្រាប្តូរប្រាក់» ឆ្នាំ ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៥ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 25. ធនាគារជាតិនៃកម្ពុជា «គោលនយោបាយរូបិយវត្ថុ៖ គោលនយោបាយតំរូវការបម្រុង» ឆ្នាំ ២០២០ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៥ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 26. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «យុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណដំណាក់កាលទី ៤ របស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា» ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៨។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 27. ធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ី (ADB) «ការសិក្សាលើប្រទេសកម្ពុជាក្នុងការធ្វើពិពិធកម្មក្រៅពីវិស័យសម្លៀកបំពាក់ និងទេសចរណ៍» ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ ២០១៤។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 28. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «យុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណដំណាក់កាលទី ៤ របស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា» ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៨។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 29. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «ផែនការយុទ្ធសាស្ត្រអភិវឌ្ឍន៍ជាតិឆ្នាំ (NSDP) ២០១៩-២០២៣» ថ្ងៃទី ០១ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៩។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 30. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
- 31. ឈាង វណ្ណារិទ្ធ «ការអភិវឌ្ឍវិស័យទេសចរណ៍នៅកម្ពុជា៖ ឱកាសសម្រាប់ក្រុមហ៊ុនជប៉ុន» មិនមានកាលបរិច្ឆេទ។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 32. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «យុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណដំណាក់កាលទី ៤ របស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា» ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៨។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 33. ឈាង វណ្ណារិទ្ធ «ការអភិវឌ្ឍវិស័យទេសចរណ៍នៅកម្ពុជា៖ ឱកាសសម្រាប់ក្រុមហ៊ុនជប៉ុន» មិនមានកាលបរិច្ឆេទ។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 34. គណៈកម្មាធិការសម្របសម្រួលអន្តរជាតិ (អាយស៊ីស៊ី-អង្គរ) «ផែនការគ្រប់គ្រងទេសចរណ៍តំបន់បេតិកភណ្ឌពិភពលោកអង្គរ» ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០១២។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 35. ក្រសួងទេសចរណ៍ «ផែនការយុទ្ធសាស្ត្រអភិវឌ្ឍន៍ទេសចរណ៍ឆ្នាំ ២០១២-២០២០» ថ្ងៃទី ២០ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១២។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៥ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 36. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «យុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណដំណាក់កាលទី ៤ របស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា» ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៨។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 37. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
- 38. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «គោលនយោបាយអភិវឌ្ឍន៍ឧស្សាហកម្មកម្ពុជាឆ្នាំ ២០១៥-២០២៥» ថ្ងៃទី ០៦ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៥។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 39. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
- 40. ឆែរ សុខទី និង អ៊ុង លុយណា «ប្រវត្តិសេដ្ឋកិច្ចនៃឧស្សាហូបនីយកម្មនៅកម្ពុជា» ខែកក្កដា ឆ្នាំ ២០១៦។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ០៨ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 41. ស៊ន សារ៉ាត់ «ច្បាប់វិនិយោគថ្មីនឹងត្រូវបញ្ចប់នៅខែវិច្ឆិកា» ថ្ងៃទី ៣០ ខែតុលា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 42. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «ផែនការយុទ្ធសាស្ត្រអភិវឌ្ឍន៍ជាតិឆ្នាំ (NSDP) ២០១៩-២០២៣» ថ្ងៃទី ០១ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៩។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 43. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «យុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណដំណាក់កាលទី ៤ របស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា» ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៨។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 44. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
- 45. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «យុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណដំណាក់កាលទី ៤ របស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា» ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៨។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 46. ក្រសួងសេដ្ឋកិច្ច និងហិរញ្ញវត្ថុ «អនុក្រឹត្យលេខ ១២៤ ស្តីពីការលើកទឹកចិត្តពន្ធសម្រាប់សហគ្រាសខ្នាតតូច និងមធ្យមដែលប្រតិបត្តិការក្នុងវិស័យអាទិភាពដែលបានកំណត់» ថ្ងៃទី ០២ ខែតុលា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 47. ធូ វីរៈ «ធនាគារសហគ្រាសខ្នាតតូច និងមធ្យមបានបើកដំណើរការជាផ្លូវការ» ថ្ងៃទី ០៥ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៥ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 48. ធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ី «កម្ពុជាសម្រាប់ឆ្នាំ ២០១៩-២០២៣៖ មាគ៌ាបរិយាបន្នឆ្ពោះទៅរកសេដ្ឋកិច្ចប្រកួតប្រជែង» ខែតុលា ឆ្នាំ២០១៩។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 49. ស៊ីម វីរៈ «ឌីណាមិកនៃការវិនិយោគចិននៅកម្ពុជា» ថ្ងៃទី ០៨ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០១៩។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 50. អង្គការសហប្រជាជាតិ «ពាណិជ្ជកម្ម និងគោលដៅអភិវឌ្ឍន៍សហស្សវត្សរ៍ (MDGs)៖ របៀបដែលពាណិជ្ជកម្មអាចជួយប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍលុបបំបាត់ភាពក្រីក្រ» មិនមានកាលបរិច្ឆេទ។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៣ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 51. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «យុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណដំណាក់កាលទី ៤ របស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា» ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៨។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
- 52. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
- 53. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា «យុទ្ធសាស្ត្រចតុកោណសម្រាប់កំណើន ការងារ សមធម៌ និងប្រសិទ្ធភាព៖ ការប្រជុំគណៈរដ្ឋមន្ត្រីដំបូងនៃនីតិកាលទី ៣ នៃរដ្ឋសភាជាតិនៅទីស្តីការគណៈរដ្ឋមន្ត្រី» ថ្ងៃទី ១៦ ខែកក្កដា ឆ្នាំ ២០១៤។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០។
