ចាប់ផ្ដើមពីឆ្នាំ ២០០១ មក កិច្ចដំណើរការបានចាប់ផ្តើមលើការជំរុញការបង្កើតផ្សារភាគហ៊ុនកម្ពុជា (CSE ឬ CSX) ដើម្បីជាមធ្យោបាយគាំទ្រទៅដល់ប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចក្នុងដំណើរការអភិវឌ្ឍន៍នៅប្រទេសកម្ពុជា។ ទីផ្សារភាគហ៊ុនបានជួយសម្រួលទៅដល់ដំណើរការទិញ និងលក់ភាគហ៊ុនក្នុងចំណោមវិនិយោគិននានា។ លោកបណ្ឌិត ប៊ិត ស៊ាងលីម ជាប្រធានក្រុមការងារបទប្បញ្ញត្តិនៃទីផ្សារមូលបត្រ និងភាគហ៊ុនបានថ្លែងសុន្ទរកថាជាសាធារណៈជូនចំពោះរដ្ឋាភិបាល ក្នុងការធ្វើការអនុវត្តក្របខ័ណ្ឌច្បាប់ដែលចាំបាច់សម្រាប់ការបើកដំណើរការផ្សារភាគហ៊ុនកម្ពុជាប្រកបដោយជោគជ័យ។12
ផលចំណេញដ៏មានសក្តានុពលនៃទីផ្សារមូលបត្រត្រូវបានគេមើលឃើញកាលពីមុនរួចបន្តិចមកហើយ ដូចដែលអ្នកកាសែតលោក Phelim Kyne បានកត់សម្គាល់ថា “នៅដំណាក់កាលដំបូងបង្អស់នូវអ្វីដែលត្រូវបានជំរុញដោយរដ្ឋាភិបាលក្នុងឆ្នាំ១៩៩៥ ការបង្កើតផ្សារភាគហ៊ុនត្រូវបានគេកោតសរសើរថាជាកូនសោរគន្លឹះដ៏សំខាន់ក្នុងការកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រ ការអភិវឌ្ឍសេដ្ឋកិច្ច និងការណែនាំអំពីការអនុវត្តអាជីវកម្ម និងគណនេយ្យភាពជាអន្តរជាតិនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។3
អាគារនៃផ្សារមូលបត្រកម្ពុជា. រូបភាពដោយ: Ashley, ថតនៅថ្ងៃទី ២២ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០១៥. អាជ្ញាប័ណ្ណ CC BY-NC-ND 2.0.
ការអភិវឌ្ឍផ្សារភាគហ៊ុនបានកើតឡើងនៅក្នុងបរិបទនៃការពង្រឹងយ៉ាងទូលំទូលាយនៃការគ្រប់គ្រងសាធារណៈ គួបផ្សំនឹងបទប្បញ្ញត្តិហិរញ្ញវត្ថុ និងវិមជ្ឈការថ្មីៗជាច្រើន សំដៅដល់ការគ្រប់គ្រងអភិបាលកិច្ចល្អនៅក្នុងវិស័យសាធារណៈ។ មានគំនិតផ្តួចផ្តើមមួយដើម្បីលើកទឹកចិត្តដល់វិធីសាស្ត្រគ្រប់គ្រងសាធារណៈថ្មី ដែលនាំឱ្យមានតម្លាភាព គណនេយ្យភាពរដ្ឋកាន់តែប្រសើរឡើង និងប្រសិទ្ធភាពនៅក្នុងឆាកអាជីវកម្ម។ ផលវិបាកមួយនៃការធ្វើកំណែទម្រង់ទាំងនេះ គឺការបង្កើតឱកាសថ្មីសម្រាប់វិនិយោគិនក្នុងការចូលក្នុងអាជីវកម្មមូលបត្រនៅកម្ពុជា។
នៅក្នុងឆ្នាំ ២០១១ ផ្សារមូលបត្រកម្ពុជា (CSX) ត្រូវបានបង្កើតឡើងជាផ្សារភាគហ៊ុនជាតិរបស់ប្រទេស។ វាផ្តោតសំខាន់លើការលើកកម្ពស់កំណើនសេដ្ឋកិច្ច ដោយជួយសម្រួលដល់ការវិនិយោគ ការគាំទ្រដល់ដំណើរការពង្រីកវិស័យឯកជន និងជំរុញលំហូរចូលនូវមូលធន។ ផ្សារមូលបត្រកម្ពុជា គឺជាលទ្ធផលនៃកិច្ចព្រមព្រៀងរវាងក្រសួងសេដ្ឋកិច្ចនិងហិរញ្ញវត្ថុ និងផ្សារភាគហ៊ុនកូរ៉េ (KRX) ដើម្បីអភិវឌ្ឍន៍ទីផ្សារមូលបត្រនៅកម្ពុជា។ រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានកាន់កាប់ភាគហ៊ុន ៥៥% និងមានសមតុល្យភាពជាមួយ KRX។ ផ្សារភាគហ៊ុនត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយទីភ្នាក់ងាររដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា នោះគឺគណៈកម្មាការមូលបត្រកម្ពុជា (SECC)។ ប្រទេសកម្ពុជាអនុញ្ញាតឱ្យចេញផ្សាយមូលបត្រតាមរយៈការដាក់ជាឯកជន ឬ IPO (សំណើលក់ដំបូងជាសាធារណៈ)។4
គិតត្រឹមខែមីនា ឆ្នាំ២០២១ ផ្សារមូលបត្រកម្ពុជា មានក្រុមហ៊ុនមូលបត្រកម្មសិទ្ធិចុះបញ្ជីចំនួន ៧ និងក្រុមហ៊ុនមូលបត្របំណុលចុះបញ្ជីចំនួន ៨។5 យោងតាមទិន្នន័យរបស់ CSX គិតត្រឹមត្រីមាសទី ៤ ក្នុងឆ្នាំ ២០២០ ទីផ្សារមូលធននីយកម្ម (តម្លៃរបស់ក្រុមហ៊ុនដែលបានជួញដូរ) បានកើនឡើង ២៥០% ពីមួយឆ្នាំទៅមួយឆ្នាំ។ មូលបត្រ គឺជាទ្រព្យសម្បត្តិហិរញ្ញវត្ថុដែលអាចជួញដូរបាន។ បើនិយាយឱ្យទូលំទូលាយទៅ គឺមានមូលបត្រចំនួន ៣ ប្រភេទសំខាន់ៗ៖
- មូលបត្រភាគហ៊ុន (មូលបត្រកម្មសិទ្ធិ) គឺជាភាគហ៊ុននៅក្នុងកម្មសិទ្ធិរបស់ក្រុមហ៊ុន ហើយវិនិយោគិនដែលជាម្ចាស់ហ៊ុនត្រូវបានគេហៅថាម្ចាស់ភាគហ៊ុន។ មូលបត្រភាគហ៊ុនអាចឡើង និងធ្លាក់ចុះនៅក្នុងតម្លៃមួយអាស្រ័យទៅតាមតម្លៃលើទីផ្សារ និងអាចបង្កើតប្រាក់ចំណូលសម្រាប់ម្ចាស់ភាគហ៊ុនជាភាគលាភ (ទូទាត់ជាសាច់ប្រាក់)។
- មូលបត្របំណុលតំណាងអោយប្រាក់កម្ចី។ ជាធម្មតា មូលបត្រប្រភេទនេះត្រូវបានចេញផ្សាយដោយក្រុមហ៊ុន ឬក៏រដ្ឋាភិបាល ហើយត្រូវបានលក់ទៅឱ្យភាគីផ្សេងទៀតក្នុងចំនួនទឹកប្រាក់ជាក់លាក់ណាមួយ ជាមួយនឹងការសន្យាសងមកវិញដោយមានបូករួមនឹងការប្រាក់។ វាមានចំនួនថេរមួយ (ដែលត្រូវសង) អត្រាការប្រាក់ និងកាលបរិច្ឆេទកំណត់ណាមួយ (នៅពេលដែលម្ចាស់មូលបត្របំណុលត្រូវទទួលបានបង់ត្រឡប់មកវិញនៃការវិនិយោគរបស់ពួកគេ) ។
- ឧបករណ៍និស្សន្ទន៍ (ដូចជាជម្រើស ឬកិច្ចសន្យាសម្រាប់អនាគត) មានតម្លៃដោយផ្អែកលើទ្រព្យជាមូលដ្ឋាន (ដែលអាចជាភាគហ៊ុន ឬក៏រូបិយប័ណ្ណ ។ល។)។ តម្លៃនិងកាលបរិច្ឆេទកំណត់ ត្រូវបានបញ្ជាក់តាំងពីពេលប្រតិបត្តិការដំបូង។6
មានច្បាប់ជាច្រើន ដែលកំណត់ថាទីផ្សារមូលបត្របានគ្របដណ្ដប់ទាំងមូលបត្ររបស់រដ្ឋាភិបាល និងមូលបត្រមិនមែនរបស់រដ្ឋាភិបាល។7 ម្យ៉ាងវិញទៀត “មូលបត្រមិនមែនរបស់រដ្ឋាភិបាលត្រូវបានចេញផ្សាយដោយក្រុមហ៊ុនសាធារណៈមានកំណត់ ឬជានីតិបុគ្គលផ្សេងទៀតរួមមានមូលបត្រកម្មសិទ្ធិ សញ្ញាប័ណ្ណ ការប្រាក់ដែលទទួលបានពីគ្រោងការវិនិយោគ ឧបករណ៍និស្សន្ទន៍ផ្សេងទៀត។8 ខណៈពេលដែល “មូលបត្ររបស់រដ្ឋាភិបាលវិញរួមមានប័ណ្ណរតនាគារ មូលបត្ររដ្ឋ និងឧបករណ៍ផ្សេងទៀត បង្កើតឡើង ឬទទួលស្គាល់បំណុលដែលចេញដោយ ឬក្នុងនាមរដ្ឋាភិបាល”។9 ច្បាប់ស្តីពីមូលបត្ររបស់រដ្ឋាភិបាល និងច្បាប់ស្តីពីការចេញផ្សាយ និងការជួញដូរនូវមូលបត្រមហាជន គឺជាធាតុគន្លឹះដ៏សំខាន់នៅក្នុងក្របខ័ណ្ឌបទប្បញ្ញត្តិនៃទីផ្សារមូលបត្រ ស្របពេលដែលគោលបំណងរយៈពេលវែង គឺដើម្បីពង្រឹងវាដែលកំពុងតែត្រូវបានអនុវត្តតាមការគាំទ្រពីធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ី (ADB) និងអាស៊ាន (ASEAN)។10
មានការវិវឌ្ឍន៍ថ្មីៗចំនួនពីរនៅក្នុងផ្នែកនេះ។ នៅថ្ងៃទី ២៦ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២០ ច្បាប់ថ្មីស្តីពីមូលបត្ររបស់រដ្ឋាភិបាល បានចូលជាធរមាន។11 ដូចដែលបានវិភាគដោយក្រុមហ៊ុន Rajah & Tann Asia (ជាក្រុមហ៊ុនច្បាប់) ច្បាប់ថ្មីស្តីពីមូលបត្រនឹង “ផ្តល់នូវក្របខ័ណ្ឌទូទៅមួយ គឺគ្រប់គ្រងការចេញផ្សាយ និងការជួញដូរមូលបត្ររបស់រដ្ឋាភិបាល, ផ្តល់នូវតម្លាភាព គណនេយ្យភាព ប្រសិទ្ធភាព និងស័ក្ដសិទ្ធិភាពនៃមូលបត្ររបស់រដ្ឋាភិបាល, និងធានាបាននូវការគ្រប់គ្រងបំណុលសាធារណៈប្រកបដោយនិរន្តរភាព។ ច្បាប់ថ្មីគ្របដណ្តប់លើការចេញផ្សាយ ការជួញដូរ និងការគ្រប់គ្រងនូវមូលបត្ររបស់រដ្ឋាភិបាលទាំងក្នុង និងក្រៅប្រទេសកម្ពុជា”។12
ច្បាប់ថ្មីនេះអនុម័តឱ្យមានសិទ្ធិថ្មីៗទៅដល់ក្រសួង ដូចជាការផ្តល់សិទ្ធិអំណាចដល់នាយករដ្ឋមន្ត្រី និងរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងសេដ្ឋកិច្ច និងហិរញ្ញវត្ថុ ដើម្បីចេញផ្សាយមូលបត្ររបស់រដ្ឋាភិបាល ដោយយោងទៅតាមច្បាប់ស្តីពីប្រព័ន្ធហិរញ្ញវត្ថុសាធារណៈ ឬច្បាប់ និងបទប្បញ្ញត្តិដែលពាក់ព័ន្ធនានា។ ពួកគេអាចសងប្រាក់ត្រឡប់មកវិញ និងប្ដូរមកវិញនូវមូលបត្ររបស់រដ្ឋាភិបាល ដរាបណាពួកគេបានប្រតិបត្តិការតាមរយៈប្រកាសរបស់រដ្ឋមន្ត្រី។
ច្បាប់ថ្មីនេះអនុញ្ញាតឱ្យរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាចេញផ្សាយសញ្ញាប័ណ្ណ ជារូបិយប័ណ្ណជាតិ ឬបរទេស និងកាត់បន្ថយការពឹងផ្អែករបស់កម្ពុជាទៅលើបំណុលបរទេស និងកម្មវិធីជំនួយរបស់អន្តរជាតិផ្សេងៗ ដើម្បីបង្កើនមូលធន ឬដើមទុន។ នៅក្នុងកម្រិតការទូតវិញ “គេសង្ឃឹមថាច្បាប់នេះនឹងធ្វើឱ្យកម្ពុជាអាចរក្សាបាននូវអធិបតេយ្យភាពរបស់ខ្លួន ពីព្រោះសម្ពាធពីអន្តរជាតិកំពុងតែចងភ្ជាប់កាន់តែខ្លាំងឡើងទៅនឹងជំនួយសេដ្ឋកិច្ច” ដូចដែលបានឃើញជាមួយនឹងការដកផ្នែកខ្លះនៃប្រព័ន្ធអនុគ្រោះពន្ធ “អ្វីៗទាំងអស់លើកលែងតែអាវុធ” របស់សហភាពអឺរ៉ុបនាពេលថ្មីៗនេះ។13
ការអភិវឌ្ឍនៅលើកទី ២ ប្រកាសលេខ ៤៧១ ដែលចេញនៅថ្ងៃទី ៥ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០ ដោយក្រសួងសេដ្ឋកិច្ច និងហិរញ្ញវត្ថុ បានកែប្រែការអនុវត្តលើការលើកទឹកចិត្តពន្ធកាត់ទុកសម្រាប់មូលបត្ររបស់វិនិយោគិននៅផ្សារមូលបត្រកម្ពុជា ដើម្បីទាក់ទាញវិនិយោគិនឱ្យកាន់តែច្រើនឡើង។ ការលើកទឹកចិត្តនេះត្រូវឆ្លើយតបនឹង “ការកាត់បន្ថយពន្ធកាត់ទុក ៥០% លើការប្រាក់ និងភាគលាភដែលទទួលបាន ដែលទាក់ទងនឹងការកាន់កាប់ ការទិញ និងការលក់សញ្ញាប័ណ្ណរបស់រដ្ឋាភិបាល មូលបត្រកម្មសិទ្ធិ និងមូលបត្របំណុល សម្រាប់រយៈពេល ៣ ឆ្នាំគិតចាប់ពីថ្ងៃទី ០១ ខែមករា ឆ្នាំ២០១៩ ដល់ថ្ងៃទី ៣១ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២១”។14
រដ្ឋាភិបាលបានចាត់ទុកថាវាជាអាទិភាពក្នុងការទាក់ទាញវិនិយោគពីបរទេស។ ដូចដែលរបាយការណ៍របស់ក្រសួងការបរទេសសហរដ្ឋអាមេរិកបានលើកឡើងថា “ការលើកទឹកចិត្តដល់ការវិនិយោគដោយផ្ទាល់ពីបរទេស (អេហ្វឌីអាយ) ដែលអាចរកបានសម្រាប់វិនិយោគិនរួមមានភាពជាម្ចាស់កម្មសិទ្ធិរបស់បរទេសនៅលើក្រុមហ៊ុន ១០០% ការសម្រាលពន្ធសម្រាប់ក្រុមហ៊ុនរហូតដល់ ៨ឆ្នាំ អត្រាពន្ធក្រុមហ៊ុន ២០% បន្ទាប់ពីរយៈពេលលើកទឹកចិត្តត្រូវបានបញ្ចប់ កាតព្វកិច្ចនាំចូលទំនិញមូលធនដោយសេរី និងមិនមានការរឹតត្បិតលើមូលធនដែលត្រឡប់មកប្រទេសវិញ”។15
ប្រទេសកម្ពុជាមានការលំបាកក្នុងការទាក់ទាញការវិនិយោគពីសហរដ្ឋអាមេរិក ដោយសារតែកត្តាដែលរាំងស្ទះមួយចំនួនដូចជាអំពើពុករលួយ ភាពមានកម្រិតនៃការផ្គត់ផ្គង់កម្មករជំនាញ និងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធមិនទាន់សម្បូរបែប (រួមទាំងថ្លៃថាមពលអគ្គីសនីនៅខ្ពស់)។16 រដ្ឋាភិបាលសហរដ្ឋអាមេរិកក៏បានរាយការណ៍ផងដែរថា “ការខកខានមិនបានពិគ្រោះជាមួយសហគមន៍ធុរកិច្ចលើគោលនយោបាយ និងបទប្បញ្ញត្តិសេដ្ឋកិច្ចថ្មីៗ បានបង្កការលំបាកដល់វិនិយោគិនទាំងក្នុងស្រុក និងបរទេសដូចគ្នា”។17
ការវិនិយោគរបស់ប្រទេសចិនកាន់តែមានសារៈសំខាន់ខ្លាំងឡើង។ ធនាគារពិភពលោកបានប៉ាន់ស្មានថា ការវិនិយោគផ្ទាល់ពីបរទេសរបស់ប្រទេសចិនមានការកើនឡើងរហូតដល់ “៦០% នៃគម្រោងការវិនិយោគដោយផ្ទាល់ពីបរទេសសរុបរបស់ប្រទេសកម្ពុជាក្នុងឆ្នាំ ២០១៧ ដែលចំណែកនេះបានកើនឡើងគួរឱ្យកត់សម្គាល់ក្នុងឆ្នាំ ២០១៨។ ក្នុងឆ្នាំ ២០១៩ ការវិនិយោគផ្ទាល់ពីបរទេសបានឈានដល់ ៣,៦ ពាន់លានដុល្លារ ដែលក្នុងនោះប្រមាញ ៤៣% ជារបស់ប្រទេសចិន”។18 លោក ស៊ូ សុជាតិ ជាអគ្គនាយកទូទៅនៃគណៈកម្មាការមូលបត្រនៅកម្ពុជាបានមានប្រសាសន៍ថា ដោយពិចារណាលើការវិវឌ្ឍន៍ក្នុងកំលុងពេលមានជំងឺរាតត្បាតនៅប្រទេសកម្ពុជា ទីផ្សារភាគហ៊ុនមានការរីកចម្រើន “ទាក់ទងនឹងក្រុមហ៊ុនចុះបញ្ជី និងវិនិយោគិន”។19
ការចាប់ផ្ដើមនៃបច្ចេកវិទ្យាថ្មីនឹងបន្តជះឥទ្ធិពលទៅលើទីផ្សារមូលបត្រនៅកម្ពុជា។ គេហទំព័រ phsarhun.com និងកម្មវិធី PhsarHun ត្រូវបានបង្កើតឡើងក្នុងកំលុងពេលពិព័រណ៍ក្នុងឆ្នាំ ២០១៨ “My First Stock Exhibition” ដែលប្រារព្ធធ្វើឡើងនៅរាជធានីភ្នំពេញ។ កម្មវិធីទូរស័ព្ទនេះ នឹងផ្តល់ព័ត៌មានទីផ្សារភាគហ៊ុនទៅដល់ទូរស័ព្ទចល័តដទៃទៀត។ លោក ហុង សុខហួ ជានាយកប្រតិបត្តិរបស់ផ្សារមូលបត្រកម្ពុជាបានមានប្រសាសន៍ថា “គេហទំព័រ និងកម្មវិធីផ្សារភាគហ៊ុនរួមបញ្ចូលព័ត៌មានដែលចាំបាច់អំពីក្រុមហ៊ុនដែលបានចុះបញ្ជី ការដកស្រង់ភាគហ៊ុន និងហេតុការណ៍ថ្មី សៀវភៅអេឡិចត្រូនិក ព័ត៌មាន និងអត្ថបទថ្មីៗ ក៏ដូចជាបន្ទប់ ឬក្រុមជជែកដើម្បីពិភាក្សាអំពីបញ្ហាទាក់ទងនឹងផ្សារភាគហ៊ុន”។ លោក ហ៊ាន សាហ៊ីប ជារដ្ឋលេខាធិការក្រសួងសេដ្ឋកិច្ច និងហិរញ្ញវត្ថុបានធ្វើការសម្តែងនូវការគាំទ្រចំពោះប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយថ្មីនេះ ដើម្បីលើកកម្ពស់ការយល់ដឹងអំពីមូលបត្រក្នុងចំណោមវិនិយោគិននានាដែលមានសក្តានុពល។20
ទាក់ទងនឹងផ្សារមូលបត្រ (ផ្សារភាគហ៊ុន)
- សេដ្ឋកិច្ច និងពាណិជ្ជកម្ម
- គោលនយោបាយ និងបទប្បញ្ញត្តិស្តីពីផ្សារមូលបត្រ
- ការវិនិយោគ
- សហគ្រាស ខ្នាតតូច និងមធ្យម (SME)
- ការអភិវឌ្ឍសង្គម
ឯកសារយោង
- 1. Phelim Kyne, «ផ្សារភាគហ៊ុនកម្ពុជាទទួលបានការគិតឡើងវិញជាសាធារណៈ» ថ្ងៃទី ០៨ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០០១។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២១។
- 2. វិទ្យាស្ថានហិរញ្ញវត្ថុសាជីវកម្ម (CFI), «តើអ្វីជាផ្សារមូលបត្រ?» មិនមានថ្ងៃបរិច្ឆេទ។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១១ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២១។
- 3. Phelim Kyne, «ផ្សារភាគហ៊ុនកម្ពុជាទទួលបានការគិតឡើងវិញជាសាធារណៈ» ថ្ងៃទី ០៨ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០០១។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២១។
- 4. អង្គការទិន្នន័យអំពីការអភិវឌ្ឍ (អូឌីស៊ី), «គោលនយោបាយ និងបទប្បញ្ញត្តិស្តីពីផ្សារមូលបត្រ» ថ្ងៃទី ០៧ ខែតុលា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ២៣ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
- 5. ផ្សារភាគហ៊ុនកម្ពុជា, «ទីផ្សារភាគហ៊ុនកម្ពុជា» ថ្ងៃទី ២៣ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ២៣ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២១។
- 6. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 7. DFDL, «មគ្គុទេសនៃការវិនិយោគនៅកម្ពុជា៖ ទីផ្សារមូលបត្រ» ថ្ងៃទី ២៤ ខែឧសភា ឆ្នាំ ២០១៧។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២១។
- 8. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 9. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 10. ធនាគារអភិវឌ្ឍន៍អាស៊ី (ADB), «មគ្គុទេសលើទីផ្សារមូលប័ត្រអាស៊ានបូក ៣៖ ផ្សារមូលប័ត្រនៅកម្ពុជា» ឆ្នាំ ២០១៨។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២១។
- 11. Rajah និង Tan Asia, «កម្ពុជា៖ ច្បាប់ថ្មីស្តីពីមូលបត្ររដ្ឋាភិបាលឆ្នាំ ២០២០» ថ្ងៃទី ០៤ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២១។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១២ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២១។
- 12. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 13. Harrison White, «សេចក្តីព្រាងច្បាប់ស្តីពីសញ្ញាប័ណ្ណរបស់រដ្ឋាភិបាល» ថ្ងៃទី ០៧ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១០ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២១។
- 14. ក្រុមហ៊ុន KPMG, «ការធ្វើបច្ចុប្បន្នភាពបច្ចេកទេស៖ ការដកពន្ធ (WHT) ការលើកទឹកចិត្តសម្រាប់វិនិយោគិនមូលបត្រ» ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៥ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២១។
- 15. ក្រសួងការបរទេសសហរដ្ឋអាមេរិក «របាយការណ៍ស្តីពីបរិយាកាសវិនិយោគឆ្នាំ ២០២០ នៅកម្ពុជា» ឆ្នាំ ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៥ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២១។
- 16. ធនាគារពិភពលោក «ចំណាត់ថ្នាក់ការបើកអាជីវកម្ម៖ ប្រទេសកម្ពុជាស្ថិតនៅលំដាប់ទី ១៤៤» ខែឧសភា ឆ្នាំ២០១៩។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៥ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២១។
- 17. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 18. ដូចឯកសារយោងខាងលើ។
- 19. សុខ ចាន់, «ផ្សារមូលធននឹងប្រឈមមុខនឹងការរាតត្បាតមេរោគកូរ៉ូណា» ថ្ងៃទី ១៤ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០២០។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៥ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២១។
- 20. សុខ ចាន់, «CSX បើកដំណើរការកម្មវិធីអេប និងគេហទំព័រដើម្បីបង្រៀនសាធារណជនអំពីការវិនិយោគលើផ្សារមូលបត្រ» ថ្ងៃទី ០៥ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៨។ បានចូលអាននៅថ្ងៃទី ១៥ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២១។
